Do zniszczenia Wschodniego Kaganatu Turków w dużej mierze przyczyniło się plemię, od którego to – według niektórych badaczy – mieli pochodzić Kipczacy. Chodzi mianowicie o lud Sir Tarduş, znany ze źródeł chińskich jako Xueyantuo (薛延陀).
Pierwotnie miały to być dwa odrębne plemiona, przy czym po podboju Yantuo (延陀) przez Xue (薛) z czasem doszło do ich całkowitego zlania się ze sobą. W pochodzącej z VIII wieku chińskiej encyklopedii Tongdian możemy przeczytać: „Xueyantuo to odrębne plemię Tiele. W czasach Dawnej Dynastii Yan, gdy panował Murong Jun, Xiongnu Chanyu Helatou poprowadził swoje wojska w sile 35.000 ludzi i podporządkował sobie Yantuo. Odtąd żyją z Xue przemieszani. Stąd nazwa Xueyantuo. Nazwisko chana to Yīlìtǔ. Przez wiele pokoleń byli silnym narodem.”
Dodajmy, że Murong Jun (慕容俊) panował w latach 348–360. Jak widzimy, choć Xueyantuo zaliczali się do Tiele, to Xue miało być pierwotnie plemieniem huńskim (Xiongnu). Jego przywódcą (Chanyu / 單于), gdy doszło do podbicia Yantuo, był Helatou (賀剌頭). Rodem panującym plemienia Xueyantuo był klan Yīlìtǔ (壹利吐).
Z encyklopedii Tongdian dowiadujemy się nadto, że lud Xueyantuo uległ podziałowi. Ci, którzy żyli w rejonie Góry Yudujun (鬱督軍山), w Górach Changaj w Mongolii, stanowiący wschodni odłam, podlegali Shǐbì (始畢), podczas gdy zachodni odłam, z okolic Tānhàn Shān (貪汗山), podlegał Yehu (葉護). Dodajmy, że podział ten odnosi się do lat 487 – 627.
Jak pamiętamy, południowo-zachodnia grupa plemion Gaoche (dwanaście klanów), która wcześniej podporządkowała się Rouranom, w 487 roku podniosła przeciw nim bunt. Owa grupa plemion (ok. 100.000 jurt) podjęła ucieczkę, którą poprowadzili A-Fuzhiluo (阿伏至羅) oraz jego młodszy kuzyn Qiongqi (窮奇). Pokonali oni ścigającą ich armię Rouranów, dowodzoną przez Duluna i jego wuja Nagaia. W ten sposób doprowadzili oni swój lud do Dżungarii (współcześnie – północno zachodnie Chiny), do regionu Fore Cheshi (車師前國), gdzie założyli swoje państwo – królestwo Houloufule (侯婁匐勒). Jako że wśród Gaoche, którzy osiedlili się w Dżungarii, kluczową rolę odgrywał klan Fufuluo (副伏罗), stąd też tę grupę Gaoche zaczęto nazywać Fufuluo. Część plemienia Xueyantuo jeszcze w tym samym roku (w piątym roku Yongming Południowej Dynastii Qi, tj. w roku 487) podążyła za A-Fuzhiluo, po czym osiadła nad Irtyszem, na południe od Ałtaju. Pozostała część plemienia natomiast pozostała w rejonie Góry Yudujun.
Co działo się z Xueyantuo przez kolejne z górą sto lat, tego nie wiemy. Pojawiają się nam oni w źródłach dopiero w kontekście wydarzeń z VII wieku, przy czym odgrywali oni wówczas w świecie tureckim jedną z kluczowych ról.
W 603 roku w Zachodnim Kaganacie, o czym była już mowa, władzę objął syn Niri Kağana Chuluo Kağan (處羅可汗), któremu to podlegały także plemiona z terenu dzisiejszych północno zachodnich Chin. W tym gronie byli także Xueyantuo. Chuluo Kağan wprowadził system podatkowy, który budził niezadowolenie plemion Tiele. Do kagana dotarły wieści, że może dojść do buntu. Kagan zebrał około 100 wodzów Tiele i ich wymordował.
Wtedy rzeczywiście Tiele podnieśli bunt. Ustanowili oni kaganem Gelenga (歌楞), przywódcę plemienia Qibi (契苾), który odtąd występował jako Yiwuzhenmohe Kagan (易勿真莫賀可汗). Jego zastępcą okrzyknięty został Yishibo (乙失缽), wódz plemienia Xueyantuo, jako Yiexi Kagan (也咥可汗). Około roku 605 powstańcy Tiele wypędzili Chuluo Kağana w okolice rzeki Ili. W ramach Kaganatu Tiele Xueyantuo zachowali kontrolę i dochody z turfanowego odcinka Jedwabnego Szlaku.
Tymczasem Zachodni Kaganat Turków, którego rdzeń tworzyły konfederacje plemienne Dulu (na wschodzie) i Nushibi (na zachodzie), przeżywał ciężkie chwile. Problemy Chuluo Kağana postanowił wykorzystać wnuk Tarduş Kağana, znany jako Şekuei Kağan (射匱可汗), gubernator Czacz (Taszkient). Oczekiwano, że po śmierci Tarduşa to on będzie jego następcą, ale plemiona Dulu wysunęły kandydaturę Dámàna (達曼), czyli znanego nam Chuluo Kağana, który nie tylko był marionetką w rękach przywódców Dulu, ale do tego okazał się władcą nieudolnym.
Şekuei uzyskał poparcie plemion Nushibi, a także kupców Jedwabnego Szlaku, którzy cierpieli z powodu rosnącej anarchii. Sytuacja ta niepokoiła także cesarza Chin, który dał się przekonać, by poprzeć Şekuei Kağana. Ten poprosił o rękę księżniczki Sui. Cesarz Yang zgodził się, a następnie Şekuei zaatakował Chuluo Kağana, pokonując go i zmuszając do ucieczki do Gaochang. Cesarz Yang wysłał następnie delegację do Gaochang, aby przekonać Chuluo Kağana, by ten przybył do Sui. Kağan początkowo odmówił, jednak po groźbie, że jego matka zostanie zabita, musiał się zgodzić. Przez resztę życia przebywał w Chinach i nie wrócił już do swojego kraju. Şekuei Kağan, który panował w Zachodnim Kaganacie w latach 610-617, przywrócił porządek. Geleng i Yishibo zrzekli się tytułów.
W 627 roku Yínán (夷男), wnuk Yishibo, poprowadził Xueyantuo (70.000 namiotów) na teren Wschodniego Kaganatu. Został tam zaatakowany przez wojska Il Kağana (頡利可汗), które to jednak pokonał. W tym czasie Wschodni Kaganat targany był przez bunty i powstania i część plemion zdecydowała się dołączyć do Xueyantuo. W tym gronie byli Ujgurzy (Huíhē / 回纥) i Bayırkular (Bayegu / 拔野谷). Il Kağan wysłał przeciwko nim armię pod dowództwem swojego syna Aszyny Yugu (阿史那欲谷). Dodajmy, że to przyszły Yukuk Kagan, w źródłach chińskich występujący jako Yipi Duolu Kagan (乙毗咄陆可汗), o którym będzie jeszcze mowa. W tym momencie miał on mieć pod swoją komendą około 400.000 jeźdźców, ale mimo to został pokonany przez armię złożoną z zaledwie 5000 jeźdźców dowodzoną przez wodza Ujgurów, znanego jako Púsà (菩薩). Równocześnie Yínán zadał klęskę czterem generałom Wschodniego Kaganatu.
Il Kağan skierował z kolei przeciw buntownikom Aszynę Shibobi (阿史那什鉢苾), który zarządzał wschodnią częścią Wschodniego Kaganatu. Ale Huihe (Ujgurzy) i Xueyantuo pokonali i jego, zmuszając go do ucieczki. Rozgniewany Il Kağan, kazał go na krótko uwięzić i wychłostać, co ostatecznie doprowadziło do buntu Aszyny Shibobi i do zawarcia przez niego sojuszu z chińskim cesarzem Tang Taizongiem.
Jesienią 628 roku już większość plemion Tiele z Mobei uznawała nad sobą zwierzchnictwo Yínána, który tytułowany był przez ich wodzów kaganem. On sam jednak nie chciał początkowo przyjmować tego tytułu. Wtedy jednak dotarło do niego poselstwo chińskiego cesarza, który miał z Il Kağanem rachunki do wyrównania. Przypomnijmy, że w roku 626, niecały miesiąc po objęciu tronu przez Tang Taizonga, miał miejsce najazd wojsk Wschodniego Kaganatu, który poprowadzili Il Kağan i Aszyna Shibobi. Wojska tureckie dotarły aż do Chang’an (長安) i wycofały się dopiero, gdy Tang Taizong osobiście złożył Turkom hołd wraz z obietnicą płacenia trybutu. Teraz jednak role się odwróciły…
Stojący na czele cesarskiego poselstwa generał Qiáo Shīwàng (喬師望) oświadczył, iż cesarz uznaje Yínána za Zhenzhupiqie Kağana (w skrócie: Zhēnzhū Kağan / 真珠可汗), a nadto wręczył mu bębny i sztandary. Yínán wyraził zadowolenie i złożył hołd cesarzowi Tang Taizongowi.
Yinan, jako Zhēnzhū Kağan, ustanowił Kaganat Xueyantuo. Jego rezydencja znajdowała się pod wspomnianą Górą Yudujun, w Górach Changaj. Terytorium kaganatu rozciągało się od Mandżurii na wschodzie, do Zachodniego Kaganatu na zachodzie i obejmowało tereny na północ od Pustyni Gobi. Wśród plemion, które mu podlegały, były m.in. Huihe (回纥), Bayegu (拔也古), Adie (阿跌), Tongluo (同羅), Pugu (僕骨) i Baixi (白霫).
Jesienią 629 roku Zhēnzhū Kağan wysłał swojego brata Tonga (統), aby w jego imieniu złożył hołd cesarzowi Tang Taizongowi, a ten w zamian ofiarował mu miecz i bicz, oświadczając: „Panie, jeśli twoi podwładni popełniają przestępstwa, możesz użyć miecza, aby zabić tych, którzy popełnili poważne przestępstwa, a biczować tych, którzy popełnili drobne przestępstwa”.
Wraz z nastaniem zimy 629 roku ruszyła chińska ofensywa. Na czele wojsk chińskich stał generał Li Jing (李靖), który – sprawując ogólne dowództwo nad całością sił – dowodził bezpośrednio główną kolumną. Wojska chińskie czyniły szybkie postępy, a równocześnie Li Jing wysłał szpiegów do obozu Il Kağana, którzy przekonali kilku jego bliskich współpracowników do poddania się. Il Kağan wycofał się w góry Yin, gdzie rozpoczął negocjacje z wysłannikiem Tang Taizonga, którym był Tang Jian (唐儉); Il Kağan zaproponował mu poddanie się, jednocześnie rozważając wycofanie się na północ od pustyni Gobi.
Generał Li Jing, uważając, że Il Kağan gra na zwłokę, po dołączeniu kolumny, którą dowodził generał Li Shiji (李世勣), rozpoczął atak. Pokonano i schwytano większość pozostałych żołnierzy kagana, a nadto zabito jego żonę, księżniczkę Sui Yicheng (义成公主), ale on sam zdołał uciec. Wkrótce jednak został schwytany przez swoich podwładnych, Aszynę Sunishi (阿史那蘇尼失) i Aszynę Nishu (阿史那泥孰), którzy przekazali go Chińczykom. Został on następnie sprowadzony do Chang’an, przed oblicze Tang Taizonga, który darował mu życie. Były kagan służył mu potem wiernie do końca swych dni.
Kök Turcy w większości przenieśli się na południe od żółtej Rzeki. Najpierw bowiem Xueyantuo zajęli Otüken, wskutek czego terytorium Kök Turków zasadniczo ograniczało się do pustyni Gobi, ale potem wypchnięci oni zostali i stamtąd. Ci, którzy nie wyemigrowali na południe od Muru Chińskiego, uznali nad sobą zwierzchnictwo Xueyantuo, inni udali się na teren Zachodniego Kaganatu. Yinan (Zhēnzhū Kağan) stał się potężnym władcą. Dysponował armią liczącą 200.000 żołnierzy. Starał się jednak zachowywać przyjazne relacje z cesarzem Chin, uznając jego zwierzchnictwo.
W 632 roku Sìyèhù Kağan (肆葉護可汗), władca Zachodniego Kaganatu Turków, zaatakował Kaganat Xueyantuo, został jednak pokonany. W rezultacie stracił władzę w swoim kraju. Z chaosu, który nastał wówczas w Zachodnim Kaganacie, skorzystał Aszyna Sheer (都布可汗), który wkrótce również wyruszył przeciwko Xueyantuo.
Aszyna Sheer był drugim synem Chuluo Kagana. Służył u boku Il Kağana, jako jeden z dowódców jego armii, ale w obliczu całej serii klęsk ponoszonych przez armię Wschodniego Kaganatu w walkach z Xueyantuo, w roku 628 udał się ze swoim wojskiem do Jimsar, na północy obecnego regionu Sinciang (Xīnjiāng), który podlegał Zachodniemu Kaganatowi. Korzystając z panującego zamieszania, przejął Beshbaliq i Gaochang, pretendując do tytułu Dulu kagana. Teraz udało mu się zająć prawie połowę obszaru Zachodniego Kaganatu, po czym zwrócił się przeciw Xueyantuo.
Miał on wówczas oświadczyć plemionom: „Pierwszymi, którzy zdradzili mój turecki świat, byli Xueyantuo. Teraz panuję nad Zachodem. Powinniśmy na razie utrzymać tu to, co mamy. Teraz Zachodni Turcy muszą pójść i zaatakować Xueyantuo, by odzyskać swoją ojczyznę.”
W 634 roku, prowadząc 50.000 żołnierzy, zaatakował Zhēnzhū Kağana, ale nie zdołał odnieść zwycięstwa. Tymczasem nowy zachodni kagan, İşbara Teriş Kağan, właśnie objął tron. Wielu podwładnych Sheera, nie chcąc dłużej służyć pod jego komendą, uciekło pod skrzydła nowego kagana. Xueyantuo skorzystali z okazji, ściągnęli dodatkowe siły i pokonali Sheera, który uciekł do Gaochang, a stąd do Tang Taizonga. Ten uczynił go swoim generałem, ale to już zupełnie inna historia…
W 638 roku Zhēnzhū Kağan podzielił armię pomiędzy swoich synów Bazhuo (拔灼) i Jialibi (頡利苾). Ten pierwszy odpowiedzialny był za południe, a ten drugi za północ. Tang Taizong, uważając, że Kaganat Xueyantuo staje się zbyt silny i coraz trudniejszy do ujarzmienia, uznał zarówno Bazhuo, jak i Jialibi za podległych sobie kaganów, niejako z pominięciem ich ojca, przyznając im bębny i sztandary. Rzekomo uczynił tak w celu ich uhonorowania, ale raczej chodziło o zasianie niezgody między ojcem i synami.
Wtedy to jednak Qu Wentai (麴文泰), król Gaochang, który sprzymierzył się z Zachodnimi Turkami przeciwko Tang Taizongowi, podjął próbę wciągnięcia do ich sojuszu Xueyantuo, wysyłając emisariusza do Zhēnzhū Kağana. Ten miał mu przekazać słowa: „Jesteś kaganem, masz dość siły, by przeciwstawić się cesarzowi. Po co kłaniasz się jego emisariuszowi?” Ale Zhēnzhū Kağan pozostał lojalny wobec cesarza i poinformował go o tych knowaniach. Wtedy cesarz wysłał generała Hou Junji (侯君集) z zadaniem przeprowadzenia ataku na Gaochang. Zhēnzhū Kağan zaoferował udział jego armii w tych działaniach. Cesarz wysłał Tang Jiana (唐儉) i generała Zhishi Siliego (執失思力) do Xueyantuo, aby nagrodzili Zhēnzhū Kağana jedwabiem za jego lojalność i omówili plan współdziałania przeciwko Gaochang.
Sielanka w relacjach z Chinami trwała do roku 639. Poszło o Kök Turków, których Tang Taizong osiedlił w różnych prowincjach i regionach Cesarstwa. Otóż latem tegoż roku Aszyna Jiesheshuai (阿史那结社率), który dotąd cieszył się dużymi względami u cesarza, stracił jego zaufanie. Fałszywie oskarżył on swojego brata Aszynę Shibobi o zdradę, co Tang Taizong uznał za nikczemność. Wtedy to Aszyna Jiesheshuai zawiązał spisek z synem Aszyny Shibobi, Aszyną Hexiangu (阿史那賀暹鶻), z zamiarem zamordowania cesarza w jego letniej rezydencji, zwanej Pałacem Jiucheng (九成宮). Spiskowcy zaatakowali pałac, ale straż pałacowa wsparta została przez wojsko. W efekcie akcja się nie powiodła. Aszyna Jiesheshuai i jego towarzysze uciekli na północ, ale zostali dopadnięci w pobliżu rzeki Wei i zabici.
Tang Taizong postanowił zrewidować swoją politykę osiedlania Kök Turków w granicach Chin, która obliczona była na ich szybką asymilację. Podjął decyzję o reaktywowaniu Wschodniego Kaganatu Turków, tyle że w ograniczonej formie. W ten sposób chciał on upiec dwie pieczenie na jednym ogniu. Po pierwsze usunąć Kök Turków, którzy się nie asymilowali, z terenu Chin, a po drugie utworzyć bufor i swoistą przeciwwagę dla coraz potężniejszych Xueyantuo.
13 sierpnia 639 roku Tang Taizong wydał dekret, mocą którego mianował kaganem Kök Turków Aszynę Simo (思摩), który to odtąd miał występować jako Yiminisuqilibi Kağan (w skrócie Qilibi Kağan / 俟力苾可汗). Nakazał osiadłym w Chinach Kök Turkom udać się wraz z nim na północ od Żółtej Rzeki, aby osiedlić się między Wielkim Murem a pustynią Gobi.
Ale Aszyna Simo, obawiając się Xueyantuo, wzbraniał się przed tym. Cesarz wydał więc edykt, w którym zabronił Zhenzhu Kağanowi i ludowi Xueyantuo atakowania nowo utworzonego Wschodniego Kaganatu. Edykt ów został dostarczony kaganowi Xueyantuo przez Guo Sibena (郭嗣本). Zhenzhu Kağan, choć niechętnie, zgodził się. Tang Taizong przeprowadził następnie formalną ceremonię mianowania Aszyny Simo kaganem. Ceremonii przewodniczył wielki generał Li Xiaogong. Cesarz wydał też ucztę na cześć Aszyny Simo. Aszynę Zhong (阿史那忠) i Aszynę Nishu (阿史那泥熟) uczynił przybocznymi Aszyny Simo.
Wiosną 641 roku ludzie Aszyny Simo w końcu przekroczyli Żółtą Rzekę. On sam założył swoją kwaterę główną w Dingxiang (定襄), we współczesnym Hohhot, w Mongolii Wewnętrznej). Podobno poprowadził ze sobą 30.000 rodzin, 40.000 żołnierzy i 90.000 koni bojowych. Równocześnie przedłożył on cesarzowi petycję, w której napisał:
Otrzymałem łaskę, na jaką nie zasłużyłem, więc dowodzę tym plemieniem jako jego przywódca. Mam nadzieję, że przez pokolenia nadal będziemy służyli jako strażnicy północnej bramy imperium, strzegąc jej. Ale nadal jesteśmy słabi i jeśli Xueyantuo zaatakują nas, możemy nie być w stanie utrzymać się. Jeśli tak się stanie, proszę o pozwolenie na wycofanie się w obręb Wielkiego Muru.
Cesarz wyraził zgodę. Istotnie, zimą 641 roku, Zhenzhu Kağan, oczekując, że Tang Taizong wkrótce złoży ofiary niebu i ziemi na Górze Tai i zabierze ze sobą swoich żołnierzy, wysłał swojego syna Dadu (大度), który stanął na czele armii Xueyantuo, w skład której weszły też oddziały plemion Tongluo (同羅), Pugu (僕骨), Huihe (回纥), Mohe (漠河) i Xi (霫). Zhenzhu Kağan liczył, że pod nieobecność większych sił chińskich Aszyna Simo zostanie szybko pokonany. I rzeczywiście. Nie zdołał on odeprzeć ataku 200-tysięcznej armii i wycofał się za Wielki Mur, do prefektury Shuo (朔州).
Tang Taizong wysłał generałów Zhang Jian (張儉), Li Shiji (李世勣), Li Dalianga (李大亮), Zhang Shigui (張士貴) i Li Xiyu (李襲譽) z zadaniem zaatakowania Xueyantuo, aby wesprzeć Aszynę Simo. Głównodowodzącym został generał Li Shiji. Na początku roku 642 Li Shiji zadał klęskę Dadu, który uciekł, poniósłszy ciężkie straty. Cesarz wysłał emisariusza, aby upomniał Zhenzhu Kağana, ale nie podjął w tym momencie dalszych działań przeciwko Xueyantuo.
Zhenzhu Kağan nadal nękał Kök Turków, starając się równocześnie utrzymywać pokojowe relacje z Tang Taizongiem. Celem zacieśnienia związków z cesarzem postanowił poślubić jego córkę, księżniczkę Xinxing. Wysłał swojego wuja Nishu (泥熟) do cesarza, oferując mu 3000 koni, 38.000 futer z norek i lustro wykonane z bursztynu. W międzyczasie generał chińskiej armii Qibi Heli (契苾何力) – wódz plemienia Qibi, jednego z plemion Tiele – został podczas wizyty w swoim plemieniu zatrzymany przez swoich podwładnych i przekazany Xueyantuo. Jego podwładni chcieli bowiem podlegać Xueyantuo, a nie bezpośrednio Tangowi. Cesarz, zaniepokojony o bezpieczeństwo Qibi Heli, który odmówił podporządkowania się Xueyantuo, odcinając sobie ucho, aby pokazać swoją determinację, rozważał, co winien uczynić. Swoje propozycje dotyczące uspokojenia sytuacji na nękanej przez wieki północnej granicy przedstawił swoim najbliższym współpracownikom:
Powinniśmy poczynić przygotowania w związku z ostatnim rozwojem Xueyantuo. Obmyśliłem dwa zestawy planów: Pierwszy to zebrać 100.000 żołnierzy, zniszczyć ich kraj i schwytać ich przywódców, co może zagwarantować stabilność naszej granicy na sto lat. Drugie to obiecać zawarcie pokoju i przystać na małżeństwo, co pozwoli zagwarantować stabilność granicy przez 30 lat. Nie wiem, który plan jest lepszy?
Fáng Xuánlíng (房玄齡), z którego zdaniem Tang Taizong bardzo się liczył, opowiedział się za tym drugim, do czego zresztą skłaniał się też on sam. Cesarz zgodził się więc na propozycję małżeństwa, wysyłając swego przedstawiciela generała Cui Dunli (崔敦禮), aby wynegocjował z kaganem warunki, na jakich córka cesarza, księżniczka Xinxing, go poślubi, przy czym warunkiem wstępnym było uwolnienie Qibi Heli.
W 643 roku Zhenzhu Kağan wysłał swojego siostrzeńca Tuli (突利), aby ofiarować posag za pannę młodą w postaci 50.000 koni, 10.000 sztuk bydła i wielbłądów oraz 100.000 kóz. Tang Taizong powitał Tuli podczas wielkiej ceremonii, a Tuli wydał wielki bankiet na cześć cesarza, w którym cesarz uczestniczył osobiście wraz ze swymi urzędnikami.
Jednakże, za namową Qibi Heli, Tang Taizong zdecydował o zerwaniu zaręczyn. Wezwał on Zhenzhu Kağana do osobistego spotkania się z nim i księżniczką Xinxing w prefekturze Ling (靈州), licząc, że ten odmówi. Miałby on wówczas dobry pretekst do zerwania zaręczyn. Kiedy Zhenzhu Kağan zgodził się udać do prefektury Ling, cesarz znalazł inną wymówkę. Stwierdził mianowicie, że posag nie został doręczony we właściwym terminie i w uzgodnionej wielkości. Dodajmy, że rzeczywiście miało tu miejsce opóźnienie, bowiem zebranie tak wielkiej ilości zwierząt gospodarskich, które trzeba było odebrać od podległych plemion, trwało dłużej, niż zakładano. Do tego część zwierząt padła podczas przemarszu przez pustynię Gobi. W rezultacie Tang Taizong anulował traktat małżeński. Prawdziwą tego przyczyną było to, iż doszedł on do wniosku, że gdyby Zhenzhu Kağan poślubił księżniczkę, miałby silniejszą legitymację do sprawowania władzy nad plemionami Tiele i byłby trudniejszy do kontrolowania.
Tymczasem Xueyantuo wciąż od czasu do czasu nękali Kök Turków. Kiedy Tang Taizong wysłał emisariuszy, aby to powstrzymać, Zhenzhu Kağan odpowiedział:
Jak bym mógł odważyć się nie przestrzegać edyktu cesarza? Ale lud Kök Turków jest zdradliwy i nie należy mu ufać. Przed zniszczeniem ich państwa co roku najeżdżał Chiny i wciąż zabijał tysiące ludzi. Myślałem, że po pokonaniu ich cesarz zrobi z nich niewolników i uszczęśliwi Chińczyków, ale zamiast tego cesarz chował ich jak własnych synów i okazał im wiele łaski. Mimo to Aszyna Jiesheshuai zbuntował się. Zdają się oni być ludźmi, którzy nie mają serca, niczym bestie, i nie powinni być traktowani jak ludzie. Otrzymałem wiele łask od cesarza i nie mam mu czym odpłacić. Jestem gotów zabić Kök Turków dla Chin.
Pod koniec 644 roku Wschodni Kök Turcy uciekli z powrotem za Wielki Mur, ponownie się tam osiedlając. Aszyna Simo również powrócił pod skrzydła Tang Taizonga, kończąc próbę odtworzenia Wschodniego Kaganatu Turków, jako państwa wasalnego Chin. Wywołało to niezadowolenie cesarza. Kiedy więc Zhenzhu Kağan wysłał do niego emisariusza, aby złożył mu w jego imieniu hołd, gdy ten w tym czasie czynił przygotowania do ataku na Królestwo Goguryeo (na Półwyspie Koreańskim), takie słowa paść miały z ust Tang Taizonga: „Wróć i powiedz swojemu kaganowi: Mój syn i ja mamy zamiar zaatakować teraz Goguryeo. Jeśli sądzisz, że możesz to wykorzystać, zapraszam do przyjścia!”
Obawiając się gniewu cesarza, Zhenzhu Kağan wysłał innego emisariusza, aby przeprosił cesarza i zaoferował mu pomoc w kampanii wojskowej przeciwko Goguryeo. Ofertę tę cesarz odrzucił. Gdy Tang Taizong pokonał siły główne Goguryeo pod górą Zhubi (駐驆山), w pobliżu twierdzy Anshi (安市), mangniji (regent) Goguryeo Yeon Gaesomun zwrócił się do Zhenzhu Kağana, by ten podjął działania wojenne przeciw Chinom, ofiarowując mu wielki trybut, jeśli to uczyni. Zhenzhu Kağan, bojąc się Tang Taizonga, nie zrobił tego. Tymczasem dalsza część kampanii nie była już tak pomyślna dla chińskiego cesarza
Zhenzhu Kağan zmarł jesienią 645 roku. Pomimo tarć, które pojawiły się w ostatnich latach, Tang Taizong zorganizował po nim wielką ceremonię żałobną. Zhenzhu Kağan, za zgodą Tanga, już wcześniej wschodnią część kraju i tamtejsze plemiona przekazał w zarząd swojemu najstarszemu (nieślubnemu) synowi, który nosił tytuł Yemang Tulishi Kağan. Dodajmy, że prawdopodobnie Yemang i Dadu, który w 642 roku został pokonany przez chińskiego generała Li Shiji, a także Jialibi to jedna i ta sama osoba, aczkolwiek sprawa ta nie rysuje się jasno (po prostu w różnych źródłach pojawiają się wzmianki dotyczące najstarszego syna Zhenzhu Kağana, przy czym co raz pada inne imię). Zachodnią część kraju otrzymał w zarząd jego syn z prawego łoża – Bazhuo – jako Siyehu Kağan. Jemu to podlegał lud Xueyantuo.
Po śmierci Zhenzhu Kağana obaj przyrodni bracia wzięli udział w uroczystościach pogrzebowych, po których Yemang, obawiając się, że Bazhuo może chcieć go skrzywdzić, szybko się oddalił. Ale Bazhuo podążył za nim i zabił go. On to następnie objął tron z tytułem Jialijulixueshaduomi Kağan (w skrócie Duomi Kağan / 多彌可汗).
Bazhuo po objęciu tronu zdecydował się zaatakować Chiny, licząc, że w sytuacji gdy cesarz zaangażował się w kampanię przeciwko Goguryeo, granice Chin nie będą właściwie bronione. Jednak Tang Taizong, przewidując możliwość ataku ze strony Xueyantuo, kazał generałowi Zhishi Sili (執失思力) stanąć na czele wojsk Kök Turków, by bronić prefektury Xia (夏州), czyli mniej więcej współczesnego Yulin, w prowincji Shaanxi. Gdy Bazhuo zaatakował, wojska Zhishi Sili oraz generała Tian Renhui (田仁會) zadały mu klęskę. Bazhuo wycofał się, ale wkrótce ponownie zaatakował prefekturę Xia.
Krótko po nastaniu roku 646 Tang Taizong nakazał wzmocnić wojska Zhishi i Tiana wojskami pod dowództwem generałów Li Daozonga (李道宗), księcia Jiangxia, Xue Wanche (薛萬徹), Aszyny Sheera (阿史那社爾), Song Junminga (宋君明) i Xue Guwu (薛孤吳). Gdy Bazhuo dotarł do Wielkiego Muru, uświadomił sobie, że zgromadzono przeciw niemu ogromne siły, wobec czego zarządził odwrót. Wiosną 646 roku Zhishi i Qiao Shiwang przedsięwzięli kontratak, pokonując Bazhuo i zmuszając go do ucieczki. Kaganat Xueyantuo pogrążył się w chaosie.
W tym miejscu warto wspomnieć, że Bazhuo, który miał opinię człowieka porywczego i podejrzliwego, usunął doświadczonych doradców swojego ojca i zastąpił ich bliskimi sobie ludźmi. W efekcie nie cieszył się szacunkiem, a nieudane działania wojenne przeciw Chinom jeszcze ten stan pogłębiły. Aby zyskać posłuch, zabił wielu swoich podwładnych, których podejrzewał o brak lojalności, wprawiając dwór Xueyantuo w przerażenie. Yaoluoge Tumidu (藥羅葛吐迷度), przywódca Huihe (Ujgurów) i zarazem wasal Xueyantuo, zbuntował się wraz z plemionami Pugu (僕骨) i Tongluo (同羅), po czym zadał Bazhuo wielką klęskę.
Tang Taizong wykorzystał okazję do zadania ostatecznego ciosu Xueyantuo, kierując przeciw nim wojska generałów Li Aszyny, Zhishi, Qibi Heli, Xue Wanche i Zhang Jiana. Gdy siły chińskie dopiero rozpoczynały operację, przypadkiem oficer Tang Taizonga, Yuwen Fa (宇文法), który był wysłany jako emisariusz do Wuluohu (烏羅護) i Mohe (漠河) i który akurat wracał od nich, natknął się na generała Xueyantuo Abo (阿波). Yuwen Fa wraz z będącymi przy nim oddziałami Mohe zaatakował Abo i pokonał go. W szeregach Xueyantuo rozeszła się wieść, że siły główna chińskiej armii już przybyły, co spowodowało wybuch paniki. Bazhuo uciekł, po czym – jak czytamy w encyklopedii Tongdian – przybył do plemienia Ashide Shíjiàn (阿史德時健). Kiedy wiadomość o tym dotarła do Ujgurów, ci zaatakowali go, zabijając Bazhuo oraz pochwyconych członków rządzącego klanu Xueyantuo. Następnie zajęli jego siedziby.
Od 50.000 do 60.000 ludzi (Xueyantuo) udało się do zachodnich regionów. Zgromadzenie Xueyantuo wkrótce obrało kaganem siostrzeńca Zhenzhu Kağana, Duomozhi, jako Yitewushi Kağana (伊特勿失可汗), który podjął próbę ratowania kaganatu. Jako że większość jego terytorium znajdowała się w tym czasie w rękach zbuntowanych plemion oraz wojsk chińskich, Duomozhi wysłał posłańca z wiadomością dla Tang Taizonga, że chciałby osiąść ze swoimi ludźmi w rejonie Góry Yudujun.
Jednakże ani Tang Taizong, ani zbuntowane plemiona Tiele nie zamierzały się na to zgodzić. Cesarz wysłał generała Li Shiji z armią w kierunku miejsca pobytu Duomozhi, który miał wciąż jeszcze pod sobą ponad 70.000 ludzi, z instrukcją, aby zaakceptował kapitulację, jeśli Duomozhi chciałby się poddać, albo zaatakował go, jeśli by tego nie zrobił. Li Shiji wkrótce przybył w Góry Changaj, gdzie przyboczny Duomozhi, Tizhen (梯真), poddał mu się. Ale sam Duomozhi uciekł na południe, do kanionu. Li Shiji wysłał swojego podwładnego Xiao Siye (蕭嗣業), aby go skłonił do poddania się. Misja ta zakończyła się powodzeniem. Jednak nie wszyscy podkomendni Duomozhi byli gotowi się poddać. Li Shiji zaatakował ich. Żołnierze Li Shiji wycięli ponad 5000 ludzi i schwytali ponad 30.000. Duomozhi został zabrany do Chang’an, stolicy Tang Taizonga, który uczynił go swoim generałem.
Na gruzach Kaganatu Xueyantuo, na obszarze na północ od pustyni Gobi, cesarz Tang Taizong utworzył sześć prowincji (府) i siedem prefektur (州), przypisanych poszczególnym plemionom Tiele. W źródłach chińskich odnajdujemy wykaz wspomnianych trzynastu plemion oraz przypisanych im prowincji i prefektur. Nadto utworzono prefektury dla ludów z południowych regionów Syberii – północno-zachodnią (Jiānkūn / 堅昆府 dla Kirgizów), północną (Xuánquè / 玄闕州 dla Kurykanów) i północno-wschodnią (Zhúlóng / 燭龍州 dla Jùluóbó / 俱羅勃). By sprawować nad tym wszystkim nadzór, założony został Protektorat Yanran (燕然都护府).
Tak na przykład Chanat Ujgurów funkcjonował równocześnie jako chińska prowincja Hanhai (瀚海府), a kolejni przywódcy plemienni pełnili zarazem funkcję gubernatorów Hanhai (瀚海都督). Z kolei prowincja Yanran utworzona została dla plemienia Duōlǎngé (多覽葛), które miało swe siedziby w rejonie na północ od dzisiejszej stolicy Mongolii, Ułan Bator. Chanowi plemienia Duōlǎngé, jako gubernatorowi Yanran, przysługiwał tytuł generała Yòuwèi (右卫大将军), z czym wiązała się władza zwierzchnia nad pozostałymi plemionami Protektoratu Yanran.
Taki stan trwał do roku 661, kiedy to plemiona Tiele zbuntowały się przeciwko chińskiemu panowaniu. Bunt ten został krwawo stłumiony. W następstwie tych wydarzeń w 663 roku Protektorat Yanran został przemianowany na Protektorat Hanhai (瀚海都护府), a jego siedzibę przeniesiono do Karakorum (哈拉和林), w górnym biegu rzeki Orchon (w Ötüken), a więc na teren Chanatu Ujgurów. Jego jurysdykcji podlegał obszar Mobei (漠北), obejmujący terytorium dzisiejszej Mongolii na północ od pustyni Gobi i fragment Syberii na południe od Jeziora Bajkał, do czego dochodziły tereny w górnym biegu rzeki Jenisej, terytoria na zachód od Jeziora Bajkał (w południowym biegu Angary) oraz jakieś tereny na kierunku północno wschodnim, przy czym zapewne chodzi o dorzecze rzeki Ingody. W roku 669 Protektorat Hanhai został przemianowany na Protektorat Generalny Północ, znany jako Protektorat Anbei (安北都护府).
A co stało się z Xueyantuo i innymi ludami, które im podlegały, a które nie zostały podporządkowane Protektoratowi Yanran / Hanhai? W Nowej Księdze Tangów znajdujemy informację o utworzeniu przez Tang Taizonga jeszcze dwóch innych jednostek administracyjnych. Mianowicie na jego osobiste polecenie utworzona została Prefektura Qílián (祁連州) dla plemienia Shí Jiànqíjīn (時健俟斤). Z kolei dla plemienia Báixí (白霫) utworzono Prefekturę Jūyán (居延州).
W encyklopedii Tongdian czytamy: „Prefektura Qilian została ustanowiona dla plemienia Ashǐdé (阿史德) Shí Jiànqíjīn i podlegała jurysdykcji Língzhōu (靈州都督).” Bez wątpienia Ashǐdé Shí Jiànqíjīn byli tożsami z Ashide Shíjiàn, do których udał się po serii klęsk Bazhuo i u których dopadli go i zabili Ujgurzy. Dodajmy, że Ashǐdé to arystokratyczny ród turecki, mający bliskie związki z rodem Aszyna. Zdaniem części badaczy funkcjonowali oni równocześnie, podobnie jak i Aszyna, jako plemię lub konfederacja plemion. Pierwotnie Aszyna i Ashide mieli więc tworzyć dualistyczny system, tak dobrze znany wśród ludów tureckich i mongolskich. Plemiona i rody Ashide i Aszyna stanowić miały zasadnicze, polityczne i militarne, oparcie dla tureckiej dynastii.
Ale z encyklopedii Tongdian, w kontekście wydarzeń rozgrywających się w roku 652, dowiadujemy się też, że w czerwcu tegoż roku generał Cui Dunli (崔敦礼) wraz z innymi generałami udał się do Màozhōu (茂州) i przeprawił dziesiątki tysięcy ludzi z plemienia Xueyantuo przez rzekę, po czym ulokował ich w Prefekturze Qilian.
Dodajmy, że w międzyczasie, mianowicie w roku 650, cesarz Tang Gaozong, następca Tang Taizonga, utworzył Protektorat Chányú (单于都护府), w którym osiedlono Kök Turków. Od północy graniczył on z Protektoratem Yanran, przemianowanym w 663 roku na Protektorat Hanhai, przy czym granicę stanowiła Wielka Morena, czyli Dàqì (大碛), jak nazywano pasmo Ałtaju Gobijskiego. Protektorat Chányú obejmował 24 prefektury, z czego możemy wnosić, że na tyle plemion się wówczas dzielili Kök Turcy. A gdzie podziali się Ashǐdé Shí Jiànqíjīn? Czy dołączyli do Kök Turków jako jedno z jego plemion, czy też pozostali w Prefekturze Qilian, do której to sprowadzono Xueyantuo? Tego nie udało mi się ustalić.
Spójrzmy jeszcze do zapisów odnoszących się do plemienia Báixí, dla którego utworzono Prefekturę Jūyán…
Ze Starej Księgi Tangów dowiadujemy się, że Báixí stanowili odłam Xiongnu i mieszkali na północ od rzeki Huángshu (於潢水), czyli obecnej rzeki Xilamulun (西拉木伦河), w Mongolii Wewnętrznej. Ich kraj graniczył z Mohe (Mandżurami) na wschodzie, Turkami na zachodzie, Kitanami na południu i Wūluóhún (烏羅渾) na północy. Ci ostatni żyli w dorzeczu rzeki Nènjiāng (嫩江). Kraj Báixí miał być ze wszystkich stron otoczony górami. Plemię Dōulún Héjīn (都倫紇斤) liczyło wówczas 40.000 rodzin i miało ponad 10.000 żołnierzy. Ta ostatnia informacja nie jest dla mnie do końca jasna; być może chodzi o to, że plemię to podlegało Báixí. Nie wykluczone też, że mowa o jednym z dwóch odłamów plemienia Báixí.
W Nowej Księdze Tangów z kolei możemy przeczytać, że Báixí zamieszkiwali ojczystą ziemię Xianbei. Kraj ich łączył się z ziemiami Tóngluó (同羅) i Púgǔ (僕骨), plemionami należącymi do Dziewięciu Nazwisk Tiele (Tokuz Oguz). Od Xueyantuo chroniły ich Góry Lěngxíng (冷陘山) oraz wody Aozhī (奧支水), w dzisiejszej chorągwi (regionie) Bairin Youqi, w powiecie Linxi, w Mongolii Wewnętrznej. Od południa graniczył kraj Báixí z Kitanami, od północy z Wūluóhún, od wschodu z Mohe (Mandżurami), a od zachodu z Báyěgǔ (拔野古), kolejnym z Dziewięciu Nazwisk Tiele (Tokuz Oguz). Kraj Báixí miał rozciągać się na 2000 li (jedno li odpowiadało około 576 metrom), a ich armia liczyć miała kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy. Kraj miał być podzielony na trzy części: Jūyán (居延), Wúruòmé (無若沒) i Huángshuǐ (潢水). W 647 roku, po powrocie Báixí pod skrzydła Tang Taizonga, utworzono Prefekturę Zhìyán (寘颜州) dla tej części plemienia, która zamieszkiwała dzisiejszą Mongolię, a dla drugiej części plemienia utworzono Prefekturę Jūyán (居延州). Irkin (wódz plemienia) pełnił funkcję jej gubernatora. W 660 roku wódz Lǐ Hánzhū (李含珠) został mianowany gubernatorem Jūyán. Po jego śmierci urząd ten sprawował jego młodszy brat Lǐ Juédōu (李厥都).
Źródło wskazuje więc jednoznacznie, że południowo zachodnimi sąsiadami Báixí byli Xueyantuo. Ich siedziby miały rozciągać się na zachód od obecnej chorągwi (regionu) Bairin Youqi, w Mongolii Wewnętrznej. Z całą pewnością musi tu chodzić o Prefekturę Qilian.
Prefektury Qilian i Jūyán odgradzały terytorium dzisiejszej Mongolii i siedziby Kök Turków od Kitanów, zamieszkujących południową Mandżurię. Tymczasem inskrypcje tureckie z pierwszej połowy VIII wieku pełne są informacji o walkach Drugiego Kaganatu Turków z Kitanami. Ewidentnie więc ten bufor zniknął.
Przypomnijmy, że Chanat Ujgurów został zniszczony przez Kök Turków w roku 682, kiedy to doprowadzili oni do restytucji Wschodniego Kaganatu. Tak zrodził się Drugi Kaganat Turków. Warto zwrócić uwagę, że Bilge Kağan, zanim w roku 716 stanął na czele Drugiego Kaganau Turków, nosił tytuł Tarduş Şad. Z kolei Küli Čur, który był jakąś ważną osobistością u boku pierwszych władców Drugiego Kaganatu Turków, jak wynika z poświęconej mu inskrypcji, „rządził ludem Tarduş”.
W tym miejscu odnotujmy, że tureccy językoznawcy wskazują, że chińska nazwa Xueyantuo w języku tureckim winna była brzmieć Sir Tarduş. Nie będziemy tu wnikać w skomplikowane wywody, ograniczmy się do zasygnalizowania końcowego wniosku.
W inskrypcjach tureckich znad rzeki Orchon wielokrotnie pojawiają się wzmianki o ludzie Sir, który to, obok Oguzów, stanowić miał jeden z filarów państwa Kök Turków. W inskrypcji Bilge Kağana występuje zwrot: Altı Sir, Tokuz Oğuz / Sześć [plemion] Sir, Dziewięć [plemion] Oguz. Wynika stąd wniosek, że o ile podlegająca władcom Drugiego Kaganatu Turków konfederacja Oguzów, co zostało już zasygnalizowane, składała się z dziewięciu plemion, to konfederację Sir Tarduş tworzyło sześć plemion.
Wraz z upadkiem Drugiego Kaganatu Turków Sir Tarduş / Xueyantuo znikają ze sceny. Czy są tożsami z Kipczakami? Otóż w ujgurskiej inskrypcji Şine-Usu (z początku drugiej połowy VIII wieku) po wersie, w którym mowa, że ujgurskiemu władcy İl İtmiş Bilge Kaganowi podlegali On Ujgur i Tokuz Oguz, kolejny wers jest uszkodzony. Niektórzy badacze w tym fragmencie widzą: „türük kıbçak elig yıl olurmış”, aczkolwiek inni nie do końca się z tym zgadzają. Gdyby jednak rację mieli ci pierwsi, mogłoby to oznaczać, że konfederację plemienną Sir Tarduş określali Ujgurzy nazwą Kıbçak.
Wygląda to raczej słabo, z drugiej jednak strony nagłe zniknięcie wielkiego tureckiego ludu, który wcześniej odgrywał tak ważną rolę, musi skłaniać do stawiania pytania, co się z nim stało. Zresztą to samo tyczy się też Kök Turków. Czy więc „zniknięcie” jednych i drugich nie pozostaje w związku z pojawienie się w południowo zachodniej Syberii i na północy dzisiejszego Kazachstanu Kipczaków, Połowców i Pieczyngów?
Wojciech Kempa
Czytaj też:
Wspieraj niezależne wydawnictwo:
Podoba Ci się to co robimy? Wesprzyj projekt Magna Polonia!
