W poniższym tekście pominięto całkowicie wszelkie działania zbrojne, akcje sabotażowe, dywersyjne, odwetowe, dyscyplinujące czy egzekucyjne, ograniczając się jedynie do pokazania, jak powstawały i przekształcały się podziemne struktury konspiracyjne na określonym terenie.
Jedną z pierwszych organizacji konspiracyjnych o charakterze cywilno-wojskowym, jakie powstały w okupowanym kraju była Organizacja Orła Białego (OOB), zwana także Orłem Białym, aby ostatecznie przyjąć nazwę Związku Orła Białego (ZOB). Została ona utworzona w Krakowie 22 września 1939r. Na jej czele stanął mjr rez. Kazimierz Kierzkowski ps. Prezes. Największe wpływy uzyskała ona w Małopolsce, Zagłębiu Dąbrowskim i Górnym Śląsku. Zadania utworzenia organizacji w Zagłębiu podjął się z polecenia kierownictwa OOB por. rez. Piotr Makowski ps. Piotr, organizator i dyrektor Gimnazjum Przemysłu Artystycznego w Sosnowcu.
W dniu 04.12.1939 r. gestapo aresztowało P. Makowskiego (zginął w KL Auschwitz 21.04.1941 r.). Na czele podokręgu zagłębiowskiego stanął wówczas kpt. rez. Ryszard Margosz. Pełnił on obowiązki komendanta wojskowego w Zagłębiu i szefa wywiadu na obszar śląsko – zagłębiowsko – częstochowski. Pod jego kierownictwem OOB rozwijała się intensywnie. Jej szeregi zasilała inteligencja, drobnomieszczaństwo, robotnicy, przedstawiciele różnych zawodów i nurtów politycznych. Prowadzono również akcję scaleniową lokalnych grup konspiracyjnych, które samorzutnie powstawały na terenie Zagłębia. Po akcji scaleniowej OOB zmieniła nazwę na Związek Orła Białego ZOB.
Zasadniczym celem ZOB było przygotowanie powstania zbrojnego, a więc zdobywanie i gromadzenie broni oraz amunicji, które magazynowano w Czeladzi i Bobrownikach. Podstawowym zadaniem natomiast było osłabienie sił okupanta drogą dywersji i sabotażu. Działalność ZOB była skoncentrowana na realizacji tego właśnie celu.
Akcje sabotażowe podejmowano w zakładach pracy i na kolei. Szczególnie uciążliwa dla Niemców była dywersja na szlakach kolejowych. „Akcję kolejową” organizował i prowadził por. Marian Osiński ps. Czarny, a po jego aresztowaniu w maju 1940 r. Bronisław Opiłka ps. Stel. Do najczęściej stosowanych działań, które paraliżowały niemiecki transport, należało niszczenie torów, uszkadzanie taboru, urządzeń trakcyjnych i łączności oraz wysadzanie mostów.
Najmniejszą komórką w strukturze ZOB, była sekcja składająca się początkowo z 3, a potem 5 osób. Kilka sekcji tworzyło grupę bojową, a kilka grup placówkę. Cztery placówki stanowiły obwód, zaś dwa obwody inspekcję na czele której stał komendant powołany przez kierownictwo w Sosnowcu. W podokręgu zagłębiowskim było 5 inspekcji: Kazimierz, Sosnowiec, Czeladź, Dąbrowa Górnicza, Będzin.
Należy podkreślić, że bardzo silna placówka działała w Ząbkowicach. W skład jej kierownictwa wchodzili: Zygmunt Kmiecik ps. Jastrzębiec, Mały ( w kampanii wrześniowej służył w 75 pp. w stopniu sierżanta), Józef Kmiecik ps. Struga, a także kolejarze kierujący „Akcją kolejową” (dywersja) Antoni Pietras i Jan Piotr Mizerkiewicz. W sekcji wywiadu i łączności działały siostry Przybyłowiczówne: Sybilla ps. Skra i Mirosława oraz magister farmacji Anna Grochowska, właścicielka apteki.
Dywersyjna „Akcja Kolejowa” działała w kilku miejscowościach, gdzie znajdowały się węzły kolejowe, a więc przede wszystkim na stacjach rozrządowych w Szczakowej i Łazach oraz np. w Ząbkowicach.
Związek Orła Białego ponosił duże straty osobowe wśród kadry przywódczej. Komendant ZOB, kpt. R. Margosz, został aresztowany 27.06.1940r. Na czele organizacji stanął Władysław Baromski, ale i jego wkrótce ujęło gestapo (17.07.1940 r.). Po nim funkcję przewodniczącego podokręgu zagłębiowskiego przejął Jerzy Znowski, który został uwięziony 09.05.1941 r. Ostatnim przywódcą organizacji w Zagłębiu był Stanisław Makarski aresztowany 3 grudnia 1941 r., a następnie publicznie powieszony w Sosnowcu
Główną przyczyną rozpracowania ZOB przez Niemców, była zdrada Jerzego Dajlidzienki ps. Maciek, który załamał się w śledztwie i został konfidentem gestapo.
W wyniku tej zdrady śmierć ponieśli przywódcy „ Akcji kolejowej”- M. Osiński, B. Opiłka, A. Paszkowski, a także straceni zostali szefowie poszczególnych placówek kolejowych: Jan P. Mizerkiewicz ps. Jesion z Ząbkowic, Antoni Pietras ps. Kalina z Łaz, Aleksander Biliński ps. Wilczur i Jan Łączyński ps. Dołęga.
Po serii bardzo licznych aresztowań w 1941 r. ZOB została całkowicie rozbita. Dekonspiracji sprzyjała masowość organizacji ( w lecie liczyła ona ponad 3,5 tys. osób), brak doświadczenia i lekceważenie niebezpieczeństwa przez jej członków. Pierwsze aresztowania miały miejsce już na przełomie listopada i grudnia 1939r. W nocy z 16 na 17 listopada 1940 r. aresztowano ponad 200 osób, a po kilkadziesiąt ujęto w grudniu 1940 i marcu 1941r. Członkowie ZOB, którym udało się uniknąć represji, wstępowali do Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), przemianowanej w 1942 r. na Armię Krajową (AK) lub innych organizacji niepodległościowych.
W Ząbkowicach, z kierownictwa dawnej placówki ZOB, udało się przetrwać ten trudny okres między innymi braciom Kmiecikom: Zygmuntowi ps. Jastrzębiec, Mały oraz Józefowi ps. Struga. Zdecydowali się oni związać swoje dalsze losy konspiracyjne z Narodową Organizacją Wojskową (NOW).
Na terenie Strzemieszyc, prawdopodobnie pierwszą z organizacji konspiracji narodowej, która powstała, był Związek Jaszczurczy. Został on utworzony jeszcze w 1939 r. lub na przełomie 1939/40 r. Inicjatorami powstania Związku Jaszczurczego byli aktywni działacze harcerscy m.innymi: dr Stefan Żabicki (ur. 1914 r.), Kazimierz Piasecki (ur. 1920 r.), Franciszek Gwiazda (ur. 1915 r.), Stanisław Kocem (ur. 1913 r.), Dionizy Ścisło (ur. 1915 r.). Jego organizatorem był Tadeusz Kalembka (ur. 1919 r.). W większości należeli oni do OOB. Pod koniec 1940 r.do ZJ przyłączył się także Związek Harcerzy zawiązany przez Józefa Śmigielskiego (ur. 1907 r.). Sztab Związku Jaszczurczego mieścił się w Strzemieszycach. W ramach wojskowych struktur ZJ zorganizowana była kompania składająca się z trzech plutonów. Dowódcą kompani był ppor. Stanisław Kocem, natomiast plutonami dowodzili: Stanisław Kondera plutonem z Grabocina, Zygmunt Dobrzański plutonem z Porąbki i dowódca NN plutonem z Ostrów Górniczych (dawna nazwa Niemce).
Zdziwienie może budzić fakt, że do Związku Jaszczurczego należeli działacze o poglądach silnie lewicowych jak np. Stanisław Kondera, który od początku swojej przynależności do ZJ, pełniąc już funkcję drużynowego czy dowódcy plutonu wprowadził do tej organizacji także pewną liczbę przedwojennych działaczy socjalistycznych, czy nawet komunistycznych (część z nich należała przed wojną do Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej – K.Z.M.P.). Wiązało się to zapewne z faktem, że mieszkał on w Grabocinie i pracował w kopalni Kazimierz-Juliusz, gdzie poglądy silnie lewicowe wśród robotników były dość powszechne. Co istotne, taki stan rzeczy był akceptowany przez kierownictwo ZJ. Na spotkaniu, na którym przyjmowano S. Konderę do Związku Jaszczurczego, ppor. S. Kocem stwierdził, że poglądy lewicowe nie mogą stanowić przeszkody w przynależności do organizacji, natomiast istotne jest „by byli to dobrzy Polacy i odważni w walce”.
Pod koniec 1939r. przebywał na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim emisariusz Komendy Głównej Armii Narodowej, przemianowanej ostatecznie 01.07.1941r.w Narodową Organizację Wojskową NOW. Była to wojskowa organizacja Stronnictwa Narodowego. W ramach swojej misji organizacyjnej ppor.Władysław Jaworski dotarł do Dąbrowy Górniczej, gdzie zastał już zalążki struktur oraz zorganizowaną łącznośc. W czasie tego pobytu postawił miejscowym działaczom zadanie utworzenia okręgu zagłębiowskiego organizacji wojskowej Stronnictwa Narodowego, mianując jego komendantem adwokata Zygmunta Lisiewicza. Ten, wspólnie ze Zbigniewem Małotą i Stefanem Żabickim utworzył zalążek komendy Okręgu Zagłębia Dąbrowskiego.
Rozwój struktur organizacyjnych utrudniała wszechobecność konfidentów oraz stałe prowokacje gestapo. Szczególnego spustoszenia dokonała fala aresztowań rozpoczęta w październiku 1940r. i trwająca aż do marca roku następnego. W tym okresie Gestapo pojmało kilkuset członków wojskówki Stronnictwa Narodowego, w tym niemal całą komendę okręgową.
Związek Jaszczurczy wraz ze sztabem, został również rozbity na skutek licznych aresztowań jego członków. W wyniku denuncjacji prowokatorów aresztowani zostali Stefan Żabicki[1], Franciszek Gwiazda[2] i inni. Dionizemu Ścisło w czasie aresztowania udało się zbiec i schronił się na terenie GG. Stanisław Kocem i Tadeusz Kalembka zostali zmuszeni także do ukrycia się i zmiany miejsca pobytu. Prawdopodobnie ukryli się również w GG w kolonii wiejskiej Pazurek, położonej na wysokości Kluczy po drugiej stronie granicy. Były to rodzinne strony Kocema. Na swojego zastępcę d-cy kompanii Kocem wyznaczył Stanisława Konderę. Pozostałe po rozbitym Związku Jaszczurczym struktury organizacyjne przeszły do głębokiej konspiracji.
Przed aresztowaniem uratował się również komendant Zygmunt Lisiewicz, który zbiegł do Warszawy. Po koniec marca 1941r. Narodowa Organizacja Wojskowa dzieliła się prawdopodobnie na 14 Okręgów, a jednym z nich był Okręg Częstochowski. W czasie pobytu w Warszawie Z. Lisiewicz uzyskał nominację na komendanta Okręgu Częstochowskiego wraz z podporządkowaniem mu całości spraw wojskowych rozbitego Okręgu Śląsko-Dąbrowskiego. Pomimo ogromnych trudności objął dowodzenie tym terenem z Częstochowy
Narodowa Organizacja Wojskowa prowadziła przede wszystkim działalność wywiadowczą oraz rozpoznanie konfidentów i szczególnie niebezpiecznych funkcjonariuszy hitlerowskich. Zdobywano broń, amunicję i środki finansowe, tworzono system łączności, głównie patroli terenowych, a także kolportaż podziemnej prasy. Przeprowadzano akcje sabotażowo – dywersyjne i w celach samoobrony. W strukturach NOW działały także niewielkie oddziały partyzancko – dywersyjne.
Odbudowy i tworzenia nowych struktur NOW na terenie Zagłębia podjęli się m. innymi bracia Kmiecikowie. Zygmunt Kmiecik ps. „Mały”, „Jastrzębiec” i Józef Kmiecik ps. „Struga”. Wspólnie z Tadeuszem Kalembką i Romanem Śmigielskim (ur. 1917 r). utworzyli w Ząbkowicach Narodową Organizacją Wojskową .
Na początku 1941r. Józef Śmigielski zwrócił się do S. Kondery, by zaktywizował działalność konspiracyjną na terenie Strzemieszyc i nawiązał kontakt z utworzonymi w Ząbkowicach strukturami NOW. S. Kondera i R. Śmigielski skontaktowali się z Józefem Kmiecikiem, który przekazał im aby tworzyli kompanie, a docelowo aby powstał w Strzemieszycach batalion NOW. Podał im również kontakt do Tadeusza Kalembki ze Strzemieszyc. W pierwszym spotkaniu organizacyjnym udział wzięli: T. Kalembka, R. Śmigielski, S. Kondera, Kazimierz Jakimek (ur. 1923 r.) i Kazimierz Michalski (ur. 1923 r.). Uzgodnione zostały zasady werbowania ludzi do NOW, a także zorganizowanie batalionu na terenie gminy Strzemieszyce. Ustalono, że K . Jakimek i K. Michalski będą organizowali kompanię w Strzemieszycach, a S. Kondera na terenie Kazimierza.
W ten sposób rozpoczęto tworzenie na terenie Strzemieszyc batalionu NOW, którego pierwszym dowódcą został Józef Śmigielski, a który wg szacunków liczył ok. 500-600 osób.
Pod koniec 1941r. lub na przełomie 1941/1942, Tadeusz Kalembka ps. Litwin zorganizował oddział partyzancki NOW pod dowództwem Henryka Miltona (ur. 1903 r.) ps. Ordon, który stacjonował w lasach Sławkowskich. Kontakty z oddziałem utrzymywali T.Kalembka i R.Śmigielski, pełniąc funkcje „oficerów łącznikowych”. Zajmowali się oni także szkoleniem wojskowym, przy czym drugiemu podlegały dodatkowo sprawy uzbrojenia (pełnił funkcję rusznikarza).
Zgodnie z rozkazem Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego z dn.14.02.1942 r., Związek Walki Zbrojnej został przemianowany na Armię Krajową. Wraz z utworzeniem AK, Polskie Podziemie miała objąć szeroko zakrojona akcja scaleniowa. W/w rozkaz Naczelnego Wodza, który dotarł do kraju 15.08.1942 r. nakazywał podporządkowanie Armii Krajowej wszystkich organizacji podziemnych prowadzących walkę z okupantem.
Akcję scaleniową NOW z AK na terenie Zagłębia, rozpoczął ppor. Z.Lisiewicz w marcu 1943r.Wówczas to, za pośrednictwem kpt. Bolesława Krajewskiego dotarł on do inspektora katowickiego AK Wacława Stacherskiego „Nowiny”. Ppor. Z.Lisiewicz dowodząc jednocześnie okręgami częstochowskim i zagłębiowskim, koncentrował się na tym pierwszym, co prowadziło do systematycznego zmniejszania się wpływów ruchu narodowego w Zagłębiu Dąbrowskim. Jego siły zbrojne liczyły w połowie 1944r. kilkuset członków, z czego ok. 500 przekazano do AK. Szacuje się, że do listopada tego roku Inspektoratom Katowice, Sosnowiec i Lubliniec przekazał ppor. Lisiewicz ok. 70 pełnych plutonów (po 35-40 ludzi) oraz ośrodki sztabowe, w sumie około 3000 ludzi.
W wyniku procesu scalania, prawdopodobnie na przełomie czerwca i lipca tego roku nastąpiła zmiana na stanowisku dowódcy batalionu w Strzemieszycach. Dowództwo ZWZ AK domagało się by na jego czele stanął oficer. W tym celu zorganizowano spotkanie w Grabocinie u Romana Śmigielskigo, w którym uczestniczyli: Józef Śmigielski, Roman Śmigielski, Stanisław Kondera i Tadeusz Kalembka. Ten ostatni zaproponował, by dowódcą batalionu został Józef Gwiazdowski ps. Janusz (ur. 1915 r.), posiadający stopień podporucznika. Aby to potwierdzić, kilka dni później w lesie w Strzemieszycach doszło do ponownego spotkania prawie w tym samym składzie – bez R. Śmigielskiego, ale już z udziałem J. Gwiazdowskiego i uzgodniono ostatecznie dowództwo batalionu. Warto zaznaczyć, że batalion NOW po scaleniu podlegał bezpośrednio Komendzie Inspektoratu AK w Sosnowcu, a nie Komendzie Obwodu w Będzinie, natomiast partyzancki oddział NOW ppor. H. Miltona ps. Ordon został podporządkowany szefowi Kedywu Okręgu Śląskiego AK.
opracował : Marek Kuszewski
[1]Stefan Żabicki został osadzony w więzieniu w Mysłowicach i poddany okrutnemu śledztwu. W dniu 18.03.1941r. został wywieziony do KL-Auschwitz gdzie m. innymi pracował jako lekarz w obozowym szpitalu w niezmiernie prymitywnych warunkach, ratując życie wielu chorym więźniom. S. Żabicki został rozstrzelany pod Ścianą Straceń przy bloku 11 dniu 18 sierpnia 1942r.
[2]Franciszek Gwiazda został zamordowany w obozie KL-Auschwitz w dniu 18 października 1941r.
Wspieraj niezależne wydawnictwo:
Podoba Ci się to co robimy? Wesprzyj projekt Magna Polonia!
