Jakiś czas temu przypomniałem dzieje placówki AK Kęty – najsilniejszej z placówek Obwodu Oświęcim, liczącej w połowie 1944 roku ok. 530 ludzi. Składały się na to: batalion w sile dwóch kompanii (280 ludzi) oraz zgrupowanie WSOP, które utworzyły scalone z AK oddziały Narodowej Organizacji Wojskowej (250 ludzi). Do szczegółów odsyłam tutaj:
Trudno powiedzieć, jak liczne były pozostałe placówki, jako że brak jest źródeł, które pozwalałyby choćby szacunkowo określić ich wielkość, ale z pewnością były one znacząco słabsze od placówki Kęty.
Niezależnie od tego w rejonie Oświęcimia operowało zgrupowanie dywersyjno-partyzanckie „Sosienki”, którym dowodził kpt. Jan Wawrzyczek ps. „Danuta” i które od roku 1943 podlegało bezpośrednio Komendantowi Okręgu Śląskiego Armii Krajowej. Opisując działalność zgrupowania w roku 1944, kpt. Wawrzyczek stwierdza, że liczyło ono wówczas 173 partyzantów i ok. 30 żołnierzy na melinach. Było ono przy tym nieźle, jak na warunki panujące w AK, uzbrojone, dysponując nawet bronią pochodzącą ze zrzutów.
Jakkolwiek byśmy jednak nie liczyli, siły Obwodu Oświęcim i „Sosienek” były zdecydowanie słabsze od niemieckich. W przypadku podjęcia walki o obóz koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau konieczne więc było wzmocnienie ich dodatkowymi oddziałami, do czego za chwilę wrócę.
Trudno w tym miejscu przynajmniej w zarysie nie scharakteryzować obozowego ruchu oporu, z którym to Obwód AK Oświęcim oraz zgrupowanie partyzanckie „Sosienki” ściśle współpracowały i nad którym pieczę sprawował komendant Okręgu Śląskiego Armii Krajowej. Jego początki sięgają października 1940 roku i związane są z osobą Witolda Pileckiego, o którym Juliusz Niekrasz napisał:
„Był to człowiek pod każdym względem niezwykły. Witold Pilecki, por. rez. 13 pułku ułanów, działając w konspiracji w Warszawie, postanowił dostarczyć autentycznych, osobiście przez siebie sprawdzonych wiadomości o obozie oświęcimskim, o którym zaczęły krążyć w Warszawie niewiarygodne wprost wieści.
Pewnego dnia Pilecki napotkał na Żoliborzu łapankę i nie tylko nie próbował uchronić się przed nią, lecz sam wszedł do samochodu i dobrowolnie poszedł do obozu oświęcimskiego. Został do obozu przywieziony 21 września 1940 r., zarejestrowano go na nazwisko Tomasz Serafiński, bo takie miał dokumenty, otrzymał numer obozowy 4859.
Gdy Pilecki znalazł się w obozie, zaczął organizować więźniów politycznych, którym mógł zaufać, i utworzoną przez siebie organizację nazwał Związkiem Organizacji Wojskowej (ZOW). Pileckiemu udało się zdobyć wpływ na obsadzanie pracy w garbarni i w stolarni, chciał jak najwięcej więźniów zjednoczyć.”
Niezależnie od ZOW, wkrótce w KL Auschwitz zaczęły rodzić się podobne inicjatywy. Z czasem przystąpiono do ich scalania w jedną dużą organizację.
W lutym 1942 roku ppłk Kazimierz Roman Heilman-Rawicz, w kampanii wrześniowej dowodzący 62 Pułkiem Piechoty, przystąpił do tworzenia organizacji, której nadał nazwę Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). W kierownictwie organizacji znaleźli się ppłk lotnictwa Teofil Dziama, kpt. Tadeusz Paulone oraz ppor. Bernard Świerczyna.
Latem 1941 roku grupę konspiracyjną utworzył płk Aleksander Stawarz, znany legionista i uczestnik wojny polsko – bolszewickiej, w kampanii wrześniowej dowodzący 2 Brygadą Górką, a po klęsce wrześniowej – twórca i dowódca konspiracyjnej „Dywizji Podhalańskiej”. Skupił on wokół siebie grupę kilkunastu więźniów, z płk. Karolem Kumunieckim, która stanowiła zaczątek siatki konspiracyjnej w obozie, W szczytowym okresie miała ona liczyć ok. 300 ludzi. W marcu 1942 roku podporządkowała się ppłk. Rawiczowi, wchodząc w skład ZWZ.
Kolejna organizacja utworzona została przez rtm. Włodzimierza Kolińskiego, a jesienią 1941 roku zaczęły działać grupy utworzone przez działaczy i sympatyków organizacji narodowych, Inicjatorami ich byli prof. Roman Rybarski i Jan Mosdorf, przywódca ONR. Już wcześniej powstała organizacja skupiająca socjalistów (Stanisław Dubois, Norbert Barlicki), do której dołączyli następnie ludowcy.
Z czasem wszystkie te organizacje udało się złączyć w jedną całość. Całością prac organizacyjnych kierował komitet, w skład którego weszli: prof. Rybarski (reprezentujący środowiska endeckie), który zarazem był jego przewodniczącym (zmarł w dniu 6 marca 1942 roku), Stanisław Dubois (z ramienia socjalistów), zamordowany 21 sierpnia 1942 roku, Jan Mosdorf (reprezentant młodzieży), a także Rawicz i Pilecki – jako przedstawiciele pionu wojskowego.
Na czele Związku Organizacji Wojskowej stał wówczas ppłk Kazimierz Rawicz. Latem 1942 roku organizacja ta skupiała ok. 800 zaprzysiężonych członków. Wielkim ciosem dla obozowej konspiracji było rozstrzelanie w dniu 14 czerwca 1942 roku płk. Aleksandra Stawarza.
Wcześniej zdołano rozszerzyć działalność na obóz w Brzezince, o czym Juliusz Niekrasz pisał w taki sposób:
„Po uruchomieniu Brzezinki trójka przywódców akowskiego ruchu – płk Rawicz, ppor. Świerczyna i por. Pilecki – zdecydowali się założyć konspirację także w Brzezince. Udało się to płk. Rawiczowi i Świerczynie dzięki powiązaniu Świerczyny ze Ślązakiem Józefem Mikuszem, który prowadził w Brzezince kartotekę zawodów. On to pomógł płk. Janowi Karczowi, przeniesionemu karnie do Brzezinki, w zorganizowaniu konspiracji w Brzezince. Płk Karcz (podjął się tej niebezpiecznej działalności na prośbę płk. Rawicza) prowadził konspirację akowską w Brzezince do 23 stycznia 1943 r., kiedy to został zabrany do bloku śmierci i po dwóch dniach rozstrzelany. Założona konspiracja funkcjonowała jednak dalej.”
7 lipca 1942 roku ppłk Rawicz został przewieziony do Mauthausen, gdzie przebywał do wyzwolenia w maju 1945 roku. Dowództwo nad konspiracją wojskową w obozie przejął po nim ppłk lotnictwa Juliusz Gilewicz, ale faktycznie kierował nią por. Witold Pilecki, który to jednak w kwietniu 1943 roku zbiegł z obozu (wraz z Edwardem Ciesielskim i Janem Redzejem). Ponownie odwołam się do ustaleń Juliusza Niekrasza:
„Pilecki zbiegł wraz z dwoma kolegami w czasie Świąt Wielkiej Nocy z 26 na 27 kwietnia 1943 r. Po ucieczce złożył w Warszawie w KG AK osobiście meldunek o obozie i przeszedł do pracy w warszawskim Kedywie. Wziął udział w Powstaniu Warszawskim jako dowódca kompanii w batalionie „Chrobry II”. Po kapitulacji znalazł się w oflagu w Łambinowicach, a później w Murnau.”
Uciekając z obozu, Pilecki przekazał kierownictwo organizacji mjr. Zygmuntowi Bończy – Bohdanowskiemu oraz ppor. Henrykowi Bartosiewiczowi. Niestety, latem 1943 roku polskiej konspiracji w KL Auschwitz zadano straszliwy cios. Obozowe gestapo aresztowało niemal całe jej kierownictwo.
W egzekucji pod Ścianą Śmierci w dniu 11 października 1943 roku stracono 54 najwybitniejszych działaczy konspiracyjnych. Rozstrzelani wtedy zostali między innymi: mjr. Zygmunt Bończa – Bohdanowski, ppłk Teofil Dziama, kpt. Tadeusz Paulone, a także Jan Mosdorf.
Po wspomnianej egzekucji na czele konspiracji w obozie stanął podporucznik Henryk Bartosiewicz, który to jednak 26 czerwca 1944 roku przetransportowany został do innego obozu. Przed odjazdem swoją funkcję przekazał kpt. Stanisławowi Kazubie. Oddajmy ponownie głos Juliuszowi Niekraszowi:
„Problem kierownictwa wyłonił się także w lecie 1944 r. w Radzie Wojskowej Obozu, którą utworzyli przedstawiciele ZOW i Organizacji Bojowej PPS (dopuszczony został do niej także przedstawiciel międzynarodowej komórki „Kampfgruppe Auschwitz”). Z ramienia ZOW weszli do rady Bernard Świerczyna i Stanisław Kazuba, a z ramienia PPS Józef Cyrankiewicz i Lucjan Motyka.
Najodpowiedniejszym kandydatem na kierownika wydawał się Bernard Świerczyna, współpracujący od 1941 r. z Komendą Śląskiego Okręgu AK, cieszący się zaufaniem ppłk. dypl. Jankego, znający miejscowy teren i mający najdłuższy staż obozowy. Tymczasem Świerczyna miał własne plany, przygotowywał ucieczkę z obozu i na kierownika RWO wysunął Józefa Cyrankiewicza.
Świerczyna działał pod wyraźnym wpływem Konstantego Jagiełły, socjalisty, z którym się zaprzyjaźnił. Jagiełło uciekł z obozu, pozostawał w jego pobliżu, kontaktował się grypsami ze Świerczyną i nakłaniał go do ucieczki z obozu, on też sugerował, aby kierownictwo RWO przekazać Cyrankiewiczowi. Komendant Obwodu Oświęcimskiego AK Chybiński, również zbiegły z obozu, kontaktował się ze Świerczyną przez Jagiełłę i przekazywał informacje inspektorowi bielskiemu „Rochowi”, a ten komendantowi Okręgu. „Roch” powiadomił komendanta, że Świerczyna wysuwa kandydaturę Cyrankiewicza. […]
Wniosek inspektora „Rocha, będący powtórzeniem sugestii Świerczyny, komendant Okręgu ppłk. dypl. Zygmunt Janke zatwierdził odręcznym pismem z 14 października 1944 r., skierowanym bezpośrednio do komendanta Obwodu Oświęcimskiego AK Chybińskiego („Lach”)…”
Dodajmy, że Chybiński ową nominację wstrzymał do czasu, jak to napisał w meldunku przesłanym zwrotnie komendantowi Okręgu, zbadania dziwnego postępowania „Rota”, czyli Józefa Cyrankiewicza, którego zachowanie, w jego ocenie, wymagało zbadania.
Ale wróćmy do tego, co napisał Juliusz Niekrasz, bo oto 27 października 1944 roku doszło do zapowiadanej ucieczki Bernarda Świerczyny z obozu oświęcimskiego:
„Tymczasem zapowiadana przez Świerczynę i Jagiełłę ucieczka z obozu nie powiodła się i zakończyła się śmiercią Świerczyny i innych. Plan przewidywał, że Świerczyna wraz z czterema kolegami (jeden z nich był narodowości austriackiej) ukryją się w samochodzie wywożącym do Bielska brudną bieliznę. Samochód miał się zatrzymać obok restauracji Franciszka Dusika w Łękach – Zasolu, gdzie mieli czekać odbierający więźniów Konstanty Jagiełło, Tomasz Sobański, Kazimierz Ptasiński i współdziałający z nimi restaurator. Pomocnicy mieli mieć cywilne ubrania dla uciekinierów. Do planu ucieczki wciągnięci byli sowicie opłaceni dolarami szofer samochodu, SS-man Johann Roth i konwojent Frank.
Zdradził Roth i cały plan ujawnił w Politische Abteilung, czyli obozowym gestapo. Ciężarówka wyjechała z obozu i po okrążeniu zatrzymała się przed blokiem śmierci (blok XI). Uciekinierów zamknięto w bunkrze, a SS-mani wyprawili się natychmiast do restauracji Dusika. W walce, jaka się tam wywiązała, poległ w lesie obok restauracji Konstanty Jagiełło. Tomasz Sobański zdołał zbiec. Aresztowano rodzinę Dusików i Kazimierza Ptasińskiego (ten w czasie transportu zdołał się uwolnić i zbiec).
Los zbiegów był straszliwy, mieli oni wprawdzie ze sobą truciznę, którą zażyli, ale zmarło tylko dwóch: Czesław Duzel i Zbigniew Raynoch. Pozostali, utrzymani przy życiu, zostali poddani torturom. Aresztowano jeszcze dwóch więźniów Austriaków: Rudolfa Friemla i Ludwiga Veselego za udzielenie pomocy. Bernard Świerczyna został powieszony po apelu wieczornym 30 grudnia 1944 r., a wraz z nim Piotr Piąty, Ernest Burger, Rudolf Frieml i Ludwig Vesely. Esesmana Franka rozstrzelano.”
W ten sposób wybiegliśmy daleko do przodu. Tymczasem wróćmy do tego, co działo się w roku 1943 i w pierwszych miesiącach 1944 roku. Zarówno bowiem w Komendzie Głównej AK, jak i w sztabie Okręgu Śląskiego raz za razem wracano do kwestii rozbicia KL Auschwitz. Zygmunt Walter – Janke w książce „W Armii Krajowej na Śląsku” tak o tym pisał:
„Po szczegółowym rozważeniu możliwości własnych i sił przeciwnika doszliśmy w sztabie Okręgu do przekonania, że w istniejących w 1943 r. warunkach uderzenia na obóz w Oświęcimiu wykonać nie możemy.
W miarę odtwarzania sił Okręgu i powiększania oddziałów partyzanckich pogląd ten uległ zmianie. Po dokładnych obliczeniach stwierdziliśmy, że jeśli uda nam się zaskoczyć nieprzyjaciela, to przy dużym ryzyku możemy wykonać uderzenie na obóz, wykorzystując większość oddziałów partyzanckich Okręgu i niewielką, uzbrojoną część sił Obwodu AK Oświęcim.
W ogólnych zarysach plan był następujący: Środkami motorowymi przerzucić oddziały partyzanckie w rejony wyładowcze w okolicy Oświęcimia. Stamtąd przeprowadzić je na stanowiska wyjściowe do szturmu. Uderzenie wykonać między 24.00 a 1.00 w nocy. Pierwszą część nocy wykorzystać na koncentrację oddziałów. Siły miejscowe miały ubezpieczać rejony wyładowania, stanowiska szturmowe oraz dać przewodników.
Koszary SS i większe skupiska miały być izolowane, a zakwaterowane tam oddziały przytrzymane na miejscu ogniem, małe oddziały zniszczone w walce. Dotyczyło to wartowni i małego łańcucha posterunków. Na szosach prowadzących do rejonu Oświęcimia przewidziane były ubezpieczenia izolujące ogniska walki. Planowano otwarcie obozu na pół godziny. Liczono się, że po upływie pół godziny ochłonie z zaskoczenia miejscowa załoga i zacznie się jej zorganizowane działanie w celu skupienia rozproszonych sił i rozwinięcia ich w walce. Po upływie tejże pół godziny mogły się zacząć ruchy koncentryczne sił niemieckich z okolic, to jest z Mysłowic, zwłaszcza stamtąd, gdzie było Motorisierte Bereitschaft der Gendarmerie, oraz oddziałów „Flak” – artylerii przeciwlotniczej i balonów zaporowych – rozrzuconych w okolicy. Najdalej po 45 minutach trzeba było rozpocząć odwrót.
W działaniach tych przewidywano udział zorganizowanych grup więźniów. W czasie odwrotu nie można było zabrać ze sobą więcej niż 200 – 300 uwolnionych. Ukrycie większej ilości więźniów w terenie nie było bowiem możliwe.
Odskok przewidziany na wschód i na południe, w góry, był trudny. Drugą część nocy przeznaczono na oderwanie się od nieprzyjaciela. Związanie w walce przez dłuższy czas równałoby się zagładzie sił własnych. Inni więźniowie, którzy chcieliby skorzystać z okazji, musieliby uciekać na własną rękę.
Uwzględniając, że w obozie przebywało około 100.000 więźniów, ilość, którą można by uwolnić, była znikoma, ryzyko wielkie – w rezultacie groziła masakra wielu tysięcy ludzi.
W wyniku ostatecznych rozważań doszliśmy do wniosku, że wykonanie tego planu byłoby usprawiedliwione tylko w wypadku podjęcia przez hitlerowców próby wymordowania wszystkich więźniów, Wtedy byłaby to jedyna szansa ocalenia chociażby niewielkiej części uwięzionych. Inaczej mówiąc, więźniowie mieli w sumie większą szansę przetrwania bez wykonania takiego uderzenia.”
W następstwie tego komendant Okręgu Śląskiego przekazał gen. Borowi – Komorowskiemu, że uderzenie na obóz nastąpi tylko w wypadku realizacji planu powstania powszechnego lub „Burzy” – w godzinie „W”, albo przy próbie likwidacji przez Niemców obozu poprzez masowy mord.
Z kolei spójrzmy, jak Zygmunt Walter – Janke opisuje zadania na okres powstania powszechnego:
„Przy opracowaniu ramowego planu „W” dla Obwodu Oświęcim stawało się jasne, że siły Obwodu, nawet licząc na pomoc miejscowych oddziałów BCh, nie wystarczą do opanowania obozu. Stanęły przed planującymi dwa podstawowe problemy: zdobycia broni i uzupełnienia sił.
Broń do wykonania podstawowych zadań miał otrzymać Okręg drogą zrzutów przed wybuchem walki. W pobliżu głównych jej ognisk były przewidziane zrzutowiska i zrzuty w czasie samej walki dla uzbrojenia napływających ochotników. Po wybuchu godziny „W” miano dokonać zrzutów na sam obóz w celu uzbrojenia więźniów. Główne siły uwzględnione w planie stanowili więźniowie.
Dowódca ogniska walki w Oświęcimiu miał użyć Legionu Śląskiego z Krakowa. Posiadał on kolumnę motorową, której oficerem technicznym był por. Jan Suchodolski. Legionem dowodził mjr Marian Kilian („Marcin”). Przybycie Legionu Śląskiego przewidywano na godzinę „W” plus 6. […]
Do dyspozycji dowódcy ogniska walki Oświęcim miały być oddane oddziały partyzanckie „Garbnik” i „Wędrowcy” oraz część sił Inspektoratu Bielskiego. Na dowódcę przewidziany był szef Kedywu Okręgu rtm. „Zawieja”.”
Wojciech Kempa
Czytaj też:
Legion Śląski Armii Krajowej w dokumentach Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego
Wspieraj niezależne wydawnictwo:
Podoba Ci się to co robimy? Wesprzyj projekt Magna Polonia!
