Kalendarium historyczne: 2 grudnia 1789 – rusza tzw. “czarna procesja”

Kalendarium historyczne – rocznica zorganizowania przez przedstawicieli miast królewskich tzw. czarnego marszu w Warszawie. W jego trakcie domagano się reform ustrojowych.

Dziś w naszym kalendarium przyjrzymy się okolicznościom towarzyszącym polskim reformom.

Impulsem do reform była nie tylko początkowo sprzyjająca koniunktura międzynarodowa, ale też silne tendencje odśrodkowe. Pauperyzacja ludności, jaka miała miejsce w ciagu drugiej połowy XVIII wieku, dawała się coraz bardziej we znaki.

2 grudnia 1789 roku odbyła się w Warszawie tzw. czarna procesja czyli protest delegatów 141 miast królewskich z terenu całej Rzeczpospolitej. Wydarzeniu patronował prezydent Warszawy – Jan Dekert. W przekazanym królowi memoriale, domagano się przyznania mieszczanom praw publicznych oraz zmiany niekorzystnych dla produkcji i handlu ustaw. Zapuszczenia ustrojowe kraju były tak wielkie, że reform wymagało w zasadzie wszystko – od struktury władzy wykonawczej, przez sejm, sejmiki, wojsko, na dyplomacji kończąc.

W oczy uderzał zwłaszcza skostniały i mocno przestarzały system folwarczno – pańszczyźniany na wsiach, który w rękach wielu posesjonatów przyjmował charakter niemal niewolniczy. W tym przypadku wypada jednak wspomnieć fakt, iż w omawianym okresie, caryca Katarzyna skarżyła się na zbiegostwo rosyjskich chłopów do Polski. Świadczyło to mimo wszystko mniejszym ucisku i bardziej przyjaznym traktowaniu włościan w Rzeczpospolitej.

Na Sejmie Wielkim rozpoczynającym obrady w 1788 roku, na ogólną liczbę 177 posłów, wybranych było 39 członków masonerii. Loże przybrały wówczas silnie patriotyczny charakter i stały się miejscem wymiany autentycznie rozwojowej myśli politycznej. Wpływ lóż na kształt reform ustawicznie wzrastał aż do momentu, gdy z czterech głównych twórców Konstytucji 3 Maja, trzech było masonami (Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki, Scipione Piatolli), a czwarty był na wskroś przeżarty ideałami oświecenia (Hugo Kołłątaj).

Sejm został zawiązany w formie konfederacji co oznaczało, że nie wolno było go zerwać przy pomocy liberum veto. To proste rozwiązanie stosowano niemal od początku rządów Stanisława Augusta. Dlatego też błędne jest podnoszenie w wielu publikacjach historycznych, że likwidacja fatalnej instytucji w 1791 roku, miała jakiś wyjątkowo doniosły charakter. Wręcz przeciwnie – skasowanie możliwości zerwania sejmu przez pojedynczego posła, miało wówczas znaczenie jedynie symboliczne.

W toku obrad, zawiązywano coraz to nowe spiski i wykluczano opozycyjnych posłów. Część konstytucji przyjmowano w atmosferze zamachu stanu, korzystając z nieobecności frakcji hetmańskiej i magnackiej. Musiało to w oczywisty sposób nastawić oligarchów przeciwko reformom i przyspieszyło wyjazd ich kierownictwa w postaci Branickiego, Rzewuskiego i Potockiego do Petersburga.

Wbrew oficjalnej, uproszczonej wersji historii, którą zwykle się propaguje, czteroletni Sejm Wielki wypracował kilkanaście konstytucji. Oto ich spis i krótka charakterystyka:

Prawo „O miastach królewskich” z 18 kwietnia 1791 roku – ustawa ta zrównywała wszystkie miasta królewskie i mieszczan w prawach i obowiązkach;
Prawo „O sejmikach” z 24 marca 1791 roku – ustawa ta traktowała o sposobach organizacji sejmików ziemskich i powiatowych, ich kompetencjach i sposobach wyboru posłów na Sejm;
Prawo „Sejm konstytucyjny extraordynaryjny” z 28 maja 1791 roku.- ustawa ta traktowała o zwoływaniu i organizacji Sejmu konstytucyjnego, który zgodnie z Konstytucją 3 Maja miał być zwoływany co 25 lat;
„Prawa kardynalne niewzruszone” z 8 stycznia 1791 roku. Akt ten skrótowo opisywał podstawowe założenia ustrojowe Rzeczpospolitej, z którymi powinny zgadzać się wszystkie następne konstytucje i ustawy. Na podstawie tego aktu prawnego napisano Konstytucję 3 Maja;
„Deklaracja stanów zgromadzonych” z 5 maja 1791 roku. Akt ten, uchwalony dwa dni po Konstytucji 3 Maja jeszcze raz potwierdzał jej ważność poprzez podpisanie go przez przedstawicieli szlachty i duchowieństwa. Zobowiązywał także rząd państwa (zwany Strażą Praw) do natychmiastowego wdrażania w życie postanowień wcześniejszych aktów prawnych;
„Zaręczenie wzajemne Obojga Narodów” z 22 października 1791 roku. Była to deklaracja niepodzielności ziem polskich, uczyniła z Rzeczpospolitej państwo w pełni jednolite pod względem ustrojowo – prawnym;
Ustawa z 28 maja 1791 roku. pt. „Sejmy”. Ustawa ta szczegółowo regulowała organizację i funkcjonowania sejmu. Miała charakter regulaminu sejmowego;
Ustawa z 28 maja 1791 roku. „Sądy sejmowe”. Ustanowiony przez Sejm Czteroletni sąd sejmowy pełnił funkcję dzisiejszego trybunału stanu. W szczególności miał sądzić winnych przestępstw przeciwko państwu;
Ustawa „O prawie łaski” z 31 maja 1791 roku. Ustawa ta wyposażała króla w tradycyjne prawo łaski (ius aggratiandi), ale z wieloma ograniczeniami;
Ustawa „O Straży Praw” z 6 czerwca 1791 roku. Ustawa ta zawierała szczegółowe przepisy dotyczące organizacji i działalności Straży Praw jako sui generis Rady Królewskiej współdziałającej z monarchą w bieżącym zarządzie państwa (Straż Praw= rząd Rzeczpospolitej);
Ustawa „O Komisji Policji” z 21 czerwca 1791 r. Komisja Policji była centralnym urzędem państwa powołanym do czuwania nad bezpieczeństwem i porządkiem publicznym w skali kraju;
Ustawa „O Komisji Skarbowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów” z 29 października 1791 roku. Komisja ta miała być centralnym organem administracji, zarządzającym finansami państwa, a więc całością jego dochodów i wydatków publicznych;
Ustawa „O Komisji Wojskowej Obojga Narodów” z 31 maja 1792 roku. W komisji mieli zasiadać hetman koronny lub litewski, jako jej przewodniczący, oraz 14 komisarzy, w tym dwóch senatorów, sześciu wojskowych i sześciu cywilnych, wybieranych na sesjach prowincjonalnych sejmu w równej liczbie z Korony i Litwy. Jej zadaniem był „rząd wojska ogólny i potoczny”, czyli zwierzchnictwo nad wojskiem, przez co rozumiano czuwanie nad należytą organizacją, wyszkoleniem i zaopatrzeniem siły zbrojnej państwa. Do komisji należało zarządzanie finansami armii oraz wojskowy wymiar sprawiedliwości;
Ustawa „O podziale terytorialnym kraju i siedzibach sejmików ziemskich z 20 listopada 1791 roku. Dzieliła ona kraj na sejmikowe okręgi wyborcze;
Ustawa „Urządzenie wewnętrzne miast wolnych Rzeczypospolitej w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim” z 21 czerwca 1791 roku. Uregulowano w niej tryb organizowania zgromadzeń miejskich i przeprowadzania wyborów do władz miasta oraz wydziałów miejskich, w tym także sądów;
Ustawy „O komisjach porządkowych w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim” uchwalone w końcu 1789 roku szereg aktów prawnych dla poszczególnych województw traktujące o podległości władzy lokalnej władzom centralnym;
Ustawa „O gotowości do obrony pospolitej” z 17 kwietnia 1792 roku. Wydano ją w celu obrony kraju oraz samej Konstytucji 3 maja w obliczu zdrady konfederacji targowickiej oraz agresji rosyjskiej. Zobowiązywała ona króla Stanisława Augusta do podjęcia niezbędnych w tym celu działań wykonawczych;
Ustawa „Księstwa Kurlandii i Semigalii” z 31 maja 1792 roku. Był to dokument o charakterze ustawy zasadniczej dla lenna kurlandzkiego. Przewidywała zwoływanie co dwa lata na czternaście dni przed polskim Sejmem, zjazdu kurlandzkiego. Miał to być organ reprezentujący szlachtę kurlandzką, powołany do narad nad wykonywaniem praw fundamentalnych oraz przedkładania projektów nowych praw;
– Ustawa rządowa (zwana później konstytucją) z 3 maja 1791 roku, która stanowiła jedynie zwięzłe streszczenie wyżej wymienionych aktów prawnych i ich założeń.

W ogólnym zarysie, reformy polegały na definitywnym zniesieniu liberum veto, wolnej elekcji i prawa do konfederacji, wprowadzeniu 100 000 armii, przyznaniu praw politycznych mieszczaństwu, zlikwidowaniu odrębności wojska i skarbu Korony i Litwy, wprowadzeniu trójpodziału władzy i monarchii dziedzicznej. Pozytywne było także pozwolenie na zakup ziemi przez mieszczan oraz zajmowanie się handlem przez szlachtę. Dzięki temu, inicjatywa społeczna została pobudzona a zablokowany kapitał wprawiono w ruch, napędzając gospodarkę.

Wiele kwestii zawartych w reformujących ustrój ustawach budziło kontrowersje współczesnych, zwłaszcza szlachty. Wprowadzony cenzus majątkowy 100 zł płaconego rocznie podatku dla osób uczestniczących w sejmikach, oznaczał praktyczne odebranie prawa głosu szlachcie gołocie, a przyznanie go bogatemu mieszczaństwu. Była to de facto likwidacja demokracji szlacheckiej i zamienienie jej w oligarchię posesjonatów.

Okazał się to znaczący krok naprzód, gdyż osoby majętne były z reguły lepiej wykształcone i obyte w świecie, a co za tym idzie bardziej świadome w sprawach gospodarki i polityki. Objęcie przez rząd ochroną chłopów i wyraźna sugestia zniesienia w przyszłości pańszczyzny, były bardzo źle przyjęte przez szlachtę i magnaterię. Stany te nie zamierzały rezygnować ze swoich uprawnień co już wkróce pchnęło je w objęcia Konfederatów Targowickich.

Poprzedni wpis z naszego kalendarium dostępny jest tutaj.