Bitwa pod Panasówką jest nierozerwalnie związana z polskim dowódcą, biorącym w niej udział – Marcinem Borelowskim. W lutym 1863 roku Borelowski wyjechał na Podlasie. Tam został szefem sztabu w oddziale Walentego Lewandowskiego. Następnie zorganizował własną partię, liczącą ok. 400 powstańców. Dzielił z nimi trudy powstańczego życia: spał w obozie, jadł ze wspólnego kotła, nie oszczędzał się podczas akcji. Zjednał sobie taką postawą uznanie podkomendnych.

7 marca oddział „Lelewela” został zaatakowany przez Rosjan w okolicach Włodawy. Partia poszła w rozsypkę. Wówczas Borelowski przedarł się na Zamojszczyznę. Odtworzył oddział, który już 22 marca spalił wojskowe magazyny w Hrubieszowie. Dwa dni później partia pojawiła się w okolicach Krasnobrodu. Tam dopadli ją Rosjanie. W sąsiedztwie dzisiejszego rezerwatu przyrody Święty Roch doszło do bitwy. Zginęło 42 powstańców, w tym siedmiu oficerów. Oddział został ponownie zdziesiątkowany, ale zdołał się wycofać.

Borelowski rozpoczął nowy werbunek. Nie miał z tym kłopotu, bo ochotnicy ciągnęli do jego oddziału m.in. z Galicji. Wkrótce jego partia liczyła już ponad 250 powstańców.

W połowie kwietnia oddział znalazł się w lasach niedaleko miejscowości Borowiec w gminie Łukowa. Rosjanie dowiedzieli się o tym. Z Janowa Lubelskiego wyruszył oddział dowodzony przez majora Iwana Sternberga. Składał się on z dwóch i pół roty piechoty oraz grupy kozaków. Żołnierzy rosyjskich było w sumie ok. tysiąca. To była poważna siła jak na warunki Powstania Styczniowego.

Bitwa rozegrała się 16 kwietnia 1863 roku w lesie pomiędzy Hamernią, Maziarzami i Borowcem. Rozpoczęła się ok. godz. 17. Najpierw doszło do blisko godzinnego wzajemnego ostrzału, a potem do kilku starć. Walczono m.in. na bagnety. Wieczorem „Lelewel” zarządził odwrót. Powstańcy znów ponieśli straty, ale zatrzymali nieprzyjaciela. Polegli w walce zostali pochowani na cmentarzu w Łukowej. Starcie pod Borowymi Młynami uznaje się za nierozstrzygnięte, chociaż zaborcy nie osiągnęli celu, a było nim przecież rozbicie partii. Rosjanie jednak uważali się za zwycięzców.

Po bitwie część partyzantów przedostała się na terytorium austriackie, a sam „Lelewel” ruszył do Lwowa. Potem jeszcze dwa razy, na czele kolejnych oddziałów, przedzierał się z Galicji na Zamojszczyznę. 20 maja wraz z grupą 120 ludzi przekroczył „kordon” w miejscowości Zamch. Poprowadził powstańców do zwycięskiej potyczki pod Chruśliną, a potem pod Korytnicą, pod Kałuszynem oraz w okolicach Stoczka. Następnie znowu udał się do Galicji.

Ostatni oddział zebrany przez „Lelewela” był też najliczniejszym – składał się z ponad 700 ludzi. Dołączyła bowiem do niego grupa licząca około 400 osób, dowodzona przez Kajetana Cieszkowskiego „Ćwieka”. 3 września 1863 roku powstańcy starli się w okolicach Panasówki w gminie Tereszpol z liczącym ponad 3 tys. żołnierzy oddziałem carskim. Nauczony poprzednimi porażkami Borelowski, tym razem lepiej przygotował się do walki. Strzelców rozstawił na skraju lasu, a kawalerię i kosynierów ukrył przed oczami przeciwnika.

Po ostrzale artyleryjskim na pozycje powstańcze ruszyła piechota nieprzyjaciela. Rosjanie zostali zatrzymani przez strzelców, a następnie zaatakowani z boku przez polską kawalerię wspieraną przez kosynierów. Wróg zmieszał swoje szyki, jednak nie uległ i zaczał przegrupowanie. Dopiero za drugim razem Polacy przedarli się przez linie wroga, a kosynierzy uszkodzili rosyjskie działa, w szarży podobnej do tej, znanej z bitwy pod Racławicami.

Podczas bitwy zginęło 35 powstańców, w tym dowodzący jazdą, węgierski arystokrata Edward Nyary. Ponad 100 zostało rannych. Straty Rosjan szacuje się na ponad 360 zabitych i rannych.

Po walce powstańcze oddziały rozdzieliły się: “Ćwiek” ruszył na zachód, a “Lelewel” w kierunku Batorza. Tam, na Sowiej Górze, jego oddział ponownie zaatakowali Rosjanie. Partia została ostatecznie rozbita, a Borelowski zginął. Było to 6 września 1863 roku.

W miejscu, gdzie doszło do starcia i śmierci Borelowskiego, w 1933 roku usypano kopiec i postawiono obelisk. Na tablicy wyryto napis: „Przechodniu, powiedz Ojczyźnie, że za ukochanie jej tuśmy polegli”.

Poprzedni wpis z naszego kalendarium dostępny jest tutaj.