Dziś zajmiemy się pochodzeniem Oguzów, ludu tureckiego, od którego wywodzą się współcześni Turcy żyjący w Turcji, Azerbejdżanie, Turkmenistanie, a także na Cyprze, w Syrii, Iraku i Iranie. A skąd się oni wzięli, jak byli zorganizowani, jak przedstawiały się ich dzieje i jakie mieli zwyczaje, zanim przyjęli islam?
W latach siedemdziesiątych VI wieku Kaganat Turków, na czele którego stali Turcy Aszyna (Kök Turcy), znalazł się u szczytu potęgi. Po śmierci kagana Taspara (581 rok) pogrążył się on jednak w wojnie o sukcesję, która w konsekwencji doprowadziła do podziału państwa na dwa odrębne kaganaty – Wschodni i Zachodni.
W niniejszym artykule zajmę się Kaganatem Zachodnim i tylko dla porządku przypomnę, że w roku 630 wojska Wschodniego Kaganatu poniosły klęskę w wojnie z Cesarstwem Chińskim, które zdołało przeciągnąć na swoją stronę kilku liczących się przywódców plemiennych, w tym władców Sir Tarduş (chiń. Xueyantuo / 薛延陀), Ujgurów (Huíhē / 回纥), Bayırkular (Báyěgǔ / 拔野古) i innych. Stojący na jego czele Il Kagan dostał się do niewoli, a większość Wschodnich Kök Turków przeniosła się na południe od żółtej Rzeki. Najpierw bowiem Sir Tarduş zajęli Otüken, później Kök Turcy zmuszeni byli opuścić także pustynię Gobi, gdzie utrzymali się nieco dłużej. W roku 682 Wschodni Kök Turcy wyzwolili się spod władzy Chin i odzyskali władzę nad plemionami, które im niegdyś podlegały. Odbudowany w ten sposób Wschodni Kaganat od tego momentu określany jest w historiografii mianem Drugiego Kaganatu Turków. Przetrwał on do roku 744, kiedy to Kök Turcy zostali ostatecznie pokonani przez grupę zbuntowanych plemion, po czym w jego miejsce powstał Kaganat Ujgurów.
A jak się sprawy miały z Zachodnim Kaganatem? Otóż rdzeń jego tworzyły dwie plemienne konfederacje – Nushibi na zachodzie i Dulu na wschodzie. W źródłach chińskich Nushibi występują jako 弩失畢 lub 弩失毕, a Dulu – jako 咄陸, 咄六, 都陸 lub 都六. Do połowy lat trzydziestych VII wieku konfederacja Nushibi składała się z trzech plemion, podczas gdy Dulu z pięciu plemion. Później plemiona Nushibi, Āxījié (阿希结) i Gēshū (哥舒), zostały zreorganizowane – każde z nich podzielone zostało na dwa plemiona, co dało łączną liczbę dziesięciu plemion w ramach obu ugrupowań. Stąd zbiorcza nazwa On Ok („dziesięć strzał”), w źródłach chińskich zapisywana jako 十箭.
Plemiona Dulu zajmowały przede wszystkim terytorium między górami Tienszan a jeziorem Bałchasz. Z kolei plemiona Nushibi swe koczowiska miały w dorzeczach rzek Syr-daria i Czu. Plemiona Nushibi kontrolowały sporej wielkości odcinek Jedwabnego Szlaku, co było dla nich źródłem bogactwa, ale zarazem budziło zazdrość innych plemion.
Podkreślmy, że prócz konfederacji Nushibi i Dulu władcom Kaganatu Zachodniego podlegały liczne terytoria, kraje, ludy i plemiona, uznające nad sobą jego zwierzchnictwo. Szczyt potęgi osiągnął Zachodni Kaganat Turków, gdy na jego czele stał Tong Jabgu Kagan (618 – 630). W przymierzu z cesarzem bizantyjskim Herakliuszem toczył on zwycięskie wojny z Persami, które rozsławiły jego imię i pozwoliły mu rozszerzyć terytorium kraju, tak że osiągnęło ono ogromne rozmiary.
Już na początku lat dwudziestych VII wieku bratanek kagana, Aszyna Böri, poprowadził serię najazdów przez góry Kaukazu na terytorium Persji. To był jednak jedynie wstęp do tego, co nastąpić miało potem…
Wykorzystując to, iż Persowie byli związani wojną z Cesarstwem Bizantyjskim, w 625 roku Tong Jabgu Kagan najechał Tocharystan i zmusił księstwa Heftalitów do poddania się. Przekroczył następnie z wojskiem Hindukusz i zajął Gandarę aż do rzeki Indus. Przejął kontrolę nad wszystkimi księstwami, zastępując władców heftalickich władcami tureckimi. Tong Jabgu Kagan zainstalował następnie swojego syna (chiński: 達頭设; Dátóushè), jako pierwszego jabgu (wicekróla) w Tocharystanie. Jego stolicą był Kunduz. Rządzone przez niego państwo obejmowało ziemie leżące na południe od Amu-darii (północny i północno wschodni Afganistan). Niejako jego przedłużeniem w kierunku południowym była Gandara (wschodni Afganistan i północno wschodni Pakistan), rządzona odtąd przez szachów tureckich. Jej letnią stolicą był Kabul, zaś zimową – Udabhandapura (dziś: Hund, na prawym brzegu rzeki Indus, w Pakistanie).
Ustanowiwszy nowe protektoraty na kresach południowo wschodnich swojego imperium, Zachodni Turcy, zachęceni do tego przez Herakliusza, ponownie zwrócili się w stronę Kaukazu. Na początku roku 627 wraz z podlegającymi im plemionami Tiele, które swe koczowiska miały w rejonie Morza Kaspijskiego i które z czasem zaczęto nazywać Chazarami, ruszyli w kierunku Bramy Kaspijskiej w Derbencie. Ta nowo wybudowana warownia strzegła jedynej drogi prowadzącej do żyznej ziemi Albanii Kaukaskiej (dzisiejszy Azerbejdżan). Wojska tureckie zaatakowały Derbent. Ormiański kronikarz Movses Kagankatuatsii tak opisuje to, co się wtedy stało:
Gdy nadeszła wszechpotężna plaga, najeźdźcy, niczym fale morskie, rozbili mury i zburzyli je do fundamentów. Widząc straszliwe niebezpieczeństwo ze strony mnóstwa ohydnie brzydkich, podłych, o szerokich twarzach, bez rzęs i z długimi niczym u kobiet włosami, które opadały na nich, przerażenie ogarnęło mieszkańców. Byli jeszcze bardziej przerażeni, gdy zobaczyli dokładnych i silnych [chazarskich] łuczników, których strzały spadały na nich jak ciężki grad, i jak oni [Chazarowie], niczym wygłodniałe wilki, które straciły wszelką hańbę, rzucili się na nich i bezlitośnie ich zabijali. na ulicach i placach miasta. Ich oczy nie miały litości ani dla pięknych, ani przystojnych, ani dla młodych mężczyzn i kobiet; nie oszczędzili nawet nieprzydatnych, nieszkodliwych, kulawych ani starych; nie mieli litości, a ich serca nie wzdrygnęły się na widok niemowląt obejmujących swoje zamordowane matki; przeciwnie, wysysali krew z piersi jak mleko.
Upadek twierdzy, którą uważano za nie do zdobycia, wywołał panikę w całym kraju. Siły albańskie wycofywały się do swojej stolicy, miasta Partaw (dziś: Barda w Azerbejdżanie), skąd wyruszyły w kierunku gór Kaukazu. Turcy i Chazarowie dogonili ich w pobliżu wioski Kalankatuyk, gdzie Albańczycy zostali wybici, a pozostali przy życiu wzięci zostali do niewoli. Jak donosi Movses Kagankatuatsi, zdobywcy nałożyli na Albanię dotkliwe podatki:
Władca Północy siał spustoszenie w całym kraju. Wysłał swoich strażników, aby zajmowali się wszelkiego rodzaju rzemieślnikami, zwłaszcza tymi, którzy byli biegli w wypłukiwaniu złota, wydobywaniu srebra i żelaza, a także wytwarzaniu miedzianych przedmiotów. Nałożył cła na rybaków i towary z wielkich rzek Kura i Araks, oprócz didrachmy tradycyjnie pobieranej przez władze perskie.
Kolejnym celem ofensywy turecko-bizantyjskiej było Królestwo Iberii (dziś: tereny wschodniej Gruzji), którego władca Stefanus był lennikiem władcy perskiego Chosrowa II. Według Movsesa Kagankatuatsi, Chazarowie „okrążyli i oblegali słynne i wielkie sybaryckie miasto handlowe Tbilisi”, po czym dołączył do nich cesarz Herakliusz ze swoją potężną armią.
Na czele armii tureckiej stać miał – według źródeł bizantyjskich – Ziebel. Część historyków uważa, że pod imieniem tym krył się Tong Jabgu Kagan, inni uważają, że musiał to być raczej Sipi, jego wujek, przez którego Tong Jabgu Kagan został później zamordowany i który w następstwie tego na krótko został kaganem.
Po dwóch miesiącach Chazarowie wycofali się na step, obiecując powrót do jesieni. Także większość Turków odeszła, na miejscu pozostał jedynie Aszyna Böri na czele czterdziestu tysięcy żołnierzy, którzy mieli wspierać Herakliusza podczas oblężenia. Niedługo potem oni również odeszli, pozostawiając Bizantyńczyków, którzy od tej pory samotnie kontynuowali oblężenie.
Ale w roku 628 przeciwko dominacji Nushibi zbuntowali się Dulu oraz Karlucy, konfederacja trzech plemion Tiele, zamieszkująca stepy Tarbagataj, na północ od gór Tienszan. W źródłach chińskich Karlucy występują pod nazwami 歌邏祿, 歌羅祿, 葛邏祿, 葛羅祿 i 哥邏祿.
Rebelię wsparł cesarz chiński Tang Taizong (唐太宗). Stojący na czele Zachodniego Kaganatu Tong Jabgu został w roku 630 pokonany i zamordowany przez buntowników. W następstwie tego Kaganat Zachodni stał się areną zmagań kolejnych wodzów walczących o tytuł kagana, z których żaden nie był w stanie ostatecznie pokonać swoich przeciwników. Co więcej, kolejni pretendenci nierzadko szukali protekcji u cesarza chińskiego, co dawało mu pretekst do wtrącania się w sprawy Zachodniego Kaganatu Turków. Już w 632 roku uniezależnili się od niego Bułgarzy. Później ich śladem poszły kolejne ludy i plemiona podlegające dotąd Zachodniemu Kaganatowi.
Panujący nad Zachodnimi Turkami od roku 634 İşbara Tolis – jako İşbara Teriş Tunga Kagan, który w chińskich źródłach występuje jako Shābōluō xìlìshī kèhán (沙钵罗咥利失可汗) i który doszedł do władzy po detronizacji jego starszego brata Bağaşy Tulu Kagana, w 635 roku dokonał reorganizacji plemion Nushibi i Dulu, co w taki sposób opisane zostało w pochodzącej z połowy VIII wieku chińskiej encyklopedii Tongdian (通典):
Wkrótce Shābōluō xìlìshī kèhán podzielił swój kraj na dziesięć części, a na czele każdej z nich stał jeden człowiek, razem tworzyli dziesięć shadów (設). Każdy shad otrzymuje od niego strzałę, stąd nazwano je dziesięcioma strzałami (On Ok). Rozdzielił także dziesięć strzał pomiędzy dwie frakcje, z których każda składała się z pięciu strzał. Lewa (wschodnia) frakcja składała się z pięciu plemion Dulu, na czele z pięcioma čorami (chin. chuài / 啜) oddzielnie. Prawa frakcja składała się z pięciu plemion Nushibi, na czele z pięcioma irkinami (chin. sijin / 俟斤) oddzielnie. Każdy objął dowództwo nad jedną strzałą i nazywali siebie dziesięcioma strzałami. Odtąd każda strzała występowała również jako jedno plemię, a wielki grot strzały jako wielki wódz. Pięć plemion Dulu zamieszkiwało na wschód od wód rzeki Czu i pięć plemion Nushibi na zachód od niej. Od tego czasu nazywali siebie dziesięcioma plemionami.
Zmiany te miały doprowadzić do delikatnej równowagi pomiędzy dwiema głównymi gałęziami ludu. Na niewiele się to jednak zdało. Wkrótce kraj ponownie pogrążył się w wojnie domowej. Zgromadzenie Dulu wybrało przywódcą Yukuk Kagana, znanego ze źródeł chińskich jako Yipi Duolu Kagan (乙毗咄陆可汗) i wywodzącego się ze zniszczonego Wschodniego Kaganatu. Wojnę zakończył zawarty w roku 638 traktat, mocą którego granicę między Nushibi a Dulu stanowiła rzeka Ili. Yukuk został ogłoszony chanem północy pod imieniem İllig Tuğluk Kagan. Zdołał on z czasem zjednoczyć pod swoim przywództwem wiele plemion między rzeką Ili a Syberią, w tym Basmilów (Báxīmí / 拔悉弥), Czików (Jiégǔ / 结骨), Juéyuèshī (厥越失), Bómǎ (驳马) i Huǒxún (火燖). Natomiast İşbara Tolis utrzymał władzę nad Nushibi, ale w roku 639 został on zabity.
Tymczasem w tymże roku władzę nad plemionami Dulu próbował przejąć Aszyna Buzhen (阿史那步真), który jako zastępca kagana sprawował pieczę nad plemionami Chuyue (處月) i Chumi (處密), mającymi swe koczowiska na północny zachód od współczesnego Urumczi. Plemiona te niegdyś wraz z plemieniem Chumukun (處木昆), obecnie współtworzącym konfederację Dulu, a także z Chuban (處半) współtworzyły konfederację Yueban (悅般), zwaną też „Słabym Xiongnu”, która rozpadła się w latach osiemdziesiątych V wieku.
Dodajmy, że wcześniej Aszyna Buzhen pokonał swojego młodszego kuzyna Aszynę Mishe (阿史那彌射), który – namaszczony przez Tang Taizonga – próbował przejąć władzę nad konfederacją Dulu. Zmusił go wtedy do ucieczki do Chin, a ponadto wymordował przeszło 20 jego braci i kuzynów. Teraz sam zmuszony był szukać ratunku u Tang Taizonga, jako że nie zyskał poparcia plemion Dulu. Przy okazji podporządkował on cesarzowi podległe mu plemiona Chuyue i Chumi.
W tych okolicznościach Yukuk Kagan w miejsce Buzhena ustanowił swoim zastępcą – Ye Hu (葉護) – Aszynę Helu (阿史那賀魯). Jak czytamy w encyklopedii Tongdian, co powtórzone zostało następnie w Dawnej Księdze Tangów (Tang Shu / 唐書), Aszyna Helu (Uluğ İşbara) mieszkał w Duōluósīchuān (多羅斯川), czyli nad Czarnym Irtyszem, na północy Dżungarii. Plemiona, które mu podlegały, to Karlucy, którzy mniej więcej w tym okresie przenieśli się w okolice na północ od Turfan, oraz Gūsū (姑蘇), którego nazwę warto zapamiętać, a także Chuyue i Chumi, nad którymi Kaganat Zachodni najwyraźniej odzyskał kontrolę. Źródła chińskie informują nadto, że Aszynie Helu podporządkowana również została konfederacja Nushibi, aczkolwiek nie jest dla mnie jasne, kiedy i w jakim charakterze Nushibi mieliby mu podlegać. Zwróćmy bowiem uwagę, że tamte cztery plemiona miały siedziby na wschód od Dulu, podczas gdy Nushibi – na zachód od Dulu, a przy tym do roku 642 konfederacja Nushibi funkcjonowała de facto zupełnie niezależnie od Dulu.
W 639 roku władzę nad Nushibi objął Aszyna Moheduo (阿史那莫賀咄) – jako El Külüg Şad Irbis Kagan (chiń. Yǐqūlìshīyǐpíkĕhàn / 乙屈利失乙毗可汗), który to jednak zmarł w roku 640. Po nim na czele Nushibi stanął Aszyna Baobu (阿史那薄布), jako Irbis Işbara Yabgu Kagan (Yǐpíshābōluóyèhùkĕhàn / 乙毗沙钵罗叶护可汗). Rozciągnął on swe rządy na Samarkandę (dziś: Uzbekistan) i Tocharystan (północno wschodni Afganistan). Także większość krajów w dorzeczu rzeki Tarym (południowo zachodnia część regionu autonomicznego Sinciang w Chinach) uznawała bądź uznała teraz nad sobą zwierzchnictwo Nushibi. Jednak już w roku 641 Aszyna Baobu został zamordowany z inspiracji Yukuk Kagana. Władzę nad Nushibi objął syn Aszyny Moheduo Irbis Seguy, czyli Irbis Shekui Kagan (Yǐpíshèkuìkĕhàn / 乙毗射匮可汗).
A co w tym czasie działo się z Dulu? W 642 roku Yukuk Kagan wyprawił się na podległe Chinom Yizhou (伊州), w Kotlinie Hami, na wschodzie regionu Sinciang. Został on jednak pokonany. Z kolei ruszył przeciwko Tocharom, po czym skierował się na zachód, zdobywając Mǐguó (米国), bogate królestwo na Jedwabnym Szlaku, niedaleko Samarkandy. Stracił jednak poparcie plemion Dulu w następstwie sporu o podział łupów między plemionami. W rezultacie musiał uciekać do miasta Kunduz (dzisiejszy Afganistan).
W efekcie na czele Kaganatu Zachodniego stanął Irbis Seguy, rządzący dotąd konfederacją Nushibi i podległymi jej krajami. Zdołał on załagodzić rywalizację między Nushibi i Dulu, ale gdy w roku 646 poprosił cesarza chińskiego Tang Taizonga o rękę jego córki, ten wyraził zgodę, ale w zamian zażądał jako prezentu zaręczynowego jedenastu krajów leżących w dorzeczu rzeki Tarym, w tym Kuczy. Gdy Tang Taizong otrzymał odpowiedź odmowną, rozpoczął przygotowania do operacji wojskowej.
Tymczasem w 646 roku zbuntował się przeciw kaganowi Aszyna Helu, który to został jednak pokonany, Wymykając się ścigającym go wojskom kagana, 25 kwietnia 648 roku schronił się ze swoimi ludźmi pod skrzydła cesarza Chin. Wkrótce trzy plemiona, Zhíshědi (执舍地), Chùmùkūn (处木昆) i Póbí (婆鼻), upomniały się o Aszynę Helu, po czym, koniec końców, podporządkowały się Tang Taizongowi.
W tym czasie Tang Taizong przygotowywał wyprawę na Kuczę (龟兹), bogate królestwo na Jedwabnym Szlaku, w dorzeczu rzeki Tarym, funkcjonujące jako protektorat Zachodnich Turków. Wzięły w niej też udział wojska owych trzech plemion, pełniąc rolę straży przedniej. Jednym z dowódców operacji został Aszyna Helu.
Najpierw przypuszczono atak na lojalne wobec Zachodniego Kaganatu Turków plemiona Chuyue i Chumi, dopiero potem uderzono na Kuczę. 50-tysięczna armia Kuczy nie była w stanie powstrzymać 100-tysięcznej armii Chin. Po klęsce Kuczan uznały nad sobą władzę chińskiego cesarza także inne kraje w dorzeczu rzeki Tarym.
W międzyczasie Chińczycy przywrócili swe rządy nad całą lub prawie całą Mongolią (w jej dzisiejszych granicach) wraz z przyległościami (częścią Mongolii Wewnętrznej oraz fragmentem Syberii – po Jezioro Bajkał). W 646 roku zniszczyli oni bowiem Kaganat Sir Tarduş, który to – podporządkowawszy sobie większość tamtejszych konfederacji plemiennych, w tym Ujguów i Bayırkular – jedynie nominalnie podlegał Chinom. Gdy w 639 roku Tang Taizong podjął próbę odbudowania Wschodniego Kaganatu Turków, tyle że pod chińskim protektoratem i w ograniczonej formie, osiedlając Wschodnich Kök Turków w Báidàochuān (白道川), spotkało się ze zdecydowaną reakcją Sir Tarduş, którzy zmusili ich do ewakuowania się za Wielki Mur Chiński. Zaostrzający się z roku na rok konflikt między Chinami a Sir Tarduş zakończył się ostatecznie rozgromieniem tych ostatnich.
Niedługo potem chiński cesarz rozprawił się z efemerycznym państwem, na czele którego stał Aszyna Hubo (阿史那斛勃), znany jako Chebi Kagan (車鼻可汗). Pochodził on z bocznej gałęzi rodu Aszyna. Ze swoimi ludźmi zajmował koczowiska w pobliżu gór Ałtaj, dysponując armią liczącą 30.000 żołnierzy. Po upadku Wschodniego Kaganatu Turków w 630 roku podporządkował się kaganowi Sir Tarduş, który mu jednak nie ufał. Uznając go za zdolnego i sprytnego, postanowił go zabić. Aszyna Hubo, gdy się o tym dowiedział, zebrał swoich ludzi i uciekł na północ, ogłaszając się Yizhuchebi Kaganem (w skrócie Chebi Kagan). Co jakiś czas atakował on i plądrował ziemie Sir Tarduş, stopniowo stając się coraz silniejszy. Okresowo prawdopodobnie podporządkował się Yukuk Kaganowi.
Upadek Yukuk Kagana, a w większym jeszcze stopniu klęska Kaganatu Sir Tarduş w 646 roku sprawiły, że stał się on potężnym władcą. Podporządkowały mu się zamieszkujące dorzecze górnego Jeniseju plemiona Czików (Jiégǔ / 結骨), mieszkający na południe od Ałtaju Mongolskiego Karlucy, a także żyjący w rozproszeniu w ośnieżonych górach, na południowy wschód od Czików Basmilowie.
W 649 roku Tang Taizong wysłał armię, na czele której stał generał Gao Kan (高侃), wzmocnioną siłami z plemion Ujgurów i Pugu (僕骨), po czym niespodziewanie zaatakował Aszynę Hubo. Gdy siły Gao wkroczyły na jego terytorium, kolejni jego wasale zaczęli się im poddawać. Tak też uczynił jego syn Aszyna Jieman (阿史那羯漫). W 650 roku wojska Gao zbliżyły się do miejsca pobytu Aszyny Hubo, który próbował wezwać na pomoc podległe mu plemiona, ale bez rezultatu. Został schwytany i zabrany do Chang’an, chińskiej stolicy.
Chiny w tym okresie stały się prawdziwą potęgą. Mieli w tym swój udział także niektórzy przedstawiciele rodu Aszyna, w tym Aszyna Helu, który został mianowany generałem Zuǒ Xiāowèi (左骁卫) i gubernatorem Yaochi (瑶池都督). Żołnierzy jego plemienia osiedlono w Mohe (莫賀), w Tingzhou (庭州), wokół którego zaroiło się od jurt, których zresztą wciąż przybywało.
W roku 649, wykorzystując śmierć Taizonga, Aszyna Helu przesunął się w pobliże współczesnego miasta Shuanghe i tam poczęli się do niego zgłaszać przywódcy plemienni. Jak czytamy w encyklopedii Tongdian, najpierw przybyli do niego wodzowie plemion Dulu, których nazywano čor (chiń. 啜 / chuài), a mianowicie Chùmùkūn Lǜ chuài (处木昆(屈)律啜), Húlùjū Què chuài (胡祿居闕啜), Zhàoshětí Tūn chuài (照舍提暾啜), Tūqíshī-Hèluò Shī chuài (突骑施贺洛施啜), Shǔníshī Chùbàn chuài (鼠尼施處半啜). Następnie zgłosili się wodzowie plemion Nushibi, którzy byli tytułowani irkin (chiń. 俟斤 / qíjin): Āxījié Quē qíjīn (阿希结阙俟斤), Gēshū Quēqí qíjīn (哥舒阙俟斤), Básāigàn Tūn shābō qíjīn (拔塞幹暾沙鉢俟斤), Āxījiē Níshú qííjīn (阿曦结泥孰俟斤), Gēshū Chùbàn qíjīn (哥舒处半俟斤). Spośród nich największą armią dysponował Āxījié Quē, który miał kilkadziesiąt tysięcy elitarnych żołnierzy. Warto też zapamiętać nazwę Tūqíshī-Hèluò, jak po chińsku brzmiała nazwa Turgesz-Kalaç, dwuczłonowego plemienia, które w przyszłości miało odegrać bardzo ważną rolę, zwłaszcza jego pierwszy człon, o czym będzie mowa za chwilę.
Na razie jednak wróćmy do tego, co działo się w połowie VII wieku. W 651 roku Irbis Seguy został zabity, a kaganem został Aszyna Helu. Jego syn, Aszyna Xiyun (咥运), został mianowany następcą tronu z tytułem Bagatur Jabgu. Aszyna Helu uczynił nadto Xiyuna dowódcą w Mohe. Ten najechał następnie Tingzhou, spustoszył trzy okręgi i wymordował tysiące ludzi.
W tej sytuacji następca Taizonga, Tang Gaozong (唐高宗), postanowił podjąć działania przeciwko Zachodnim Turkom, wyznaczając generałów Lianga Jianfanga (梁建方) i Qibi Heli (契苾何力) do zaprowadzenia porządku na zachodniej granicy. Jednakże, choć do wykonania tego zadania skierowano ogromne siły, kolejne kraje i plemiona deklarowały lojalność wobec Aszyny Helu.
W 653 roku cesarz Tang Gaozong pozbawił Aszynę Helu tytułu gubernatora Yaochi. Równocześnie skierował przeciw niemu generała Cheng Zhijie (程知節), który objął dowództwo nad wszystkimi wojskami, otrzymując zadanie rozprawienia się z Zachodnim Kaganatem Turków.
Tymczasem w tymże roku zgłosił się do cesarza Aszyna Zhenzhu Jabgu (真珠叶护), syn zmarłego właśnie Yukuk Kagana, który liczył, że z pomocą Chińczyków zdoła przejąć władzę nad Kaganatem Zachodnich Turków. Choć uzyskał wsparcie od Chin, jego akcja, podjęta w roku 655, zakończyła się niepowodzeniem. Został on zatrzymany przez wojska Aszyny Helu koło Suyab (碎葉), około 50 km na wschód od dzisiejszego Biszkeku.
W kolejnym roku generał Cheng Zhijie odnotował w walce z Zachodnimi Turkami szereg znaczących sukcesów. Najpierw pokonał on Karluków i Chuyue, przy czym ściął głowy tysiącom ludzi i schwytał dziesiątki tysięcy koni. Jak pamiętamy, Karlucy stanowili konfederację trzech plemion. Były to plemiona: Mouluo (謀落) lub Moula (謀剌), Chisi (熾俟) lub Suofu (娑匐) i Taşlïq (踏實). Uznawszy nad sobą władzę Chin, otrzymały one chińskie nazwy i odtąd występowały jako chińskie prowincje, zaś ich przywódcy otrzymali chińskie tytuły państwowe. Dodajmy, że Karlucy uznawali chińskie zwierzchnictwo do roku 665. Trzej wodzowie Karluków, którzy wcześniej nosili tytuł „Kül-Erkin”, przyjęli wówczas tytuł „Jabgu”. Po powstaniu Drugiego Kaganatu Turków Karlucy podporządkowali się jego władcom.
Ale wróćmy do wydarzeń z roku 656… Gdy generał Cheng Zhijie rozprawiał się z Karlukami i Chuyue, Zhou Zhidu (周智度) zdobył Mohe, zabijając 30.000 ludzi. Z kolei generał Su Dingfang (蘇定方) pod Yīngsuōchuān (鹰娑川), w dolinie Yuledus (斯河谷), którą tworzy w swym górnym biegu rzeka Kaidu (开都河), na zachodzie obecnego regionu Sinciang (Xinjiang), natknął się na turecką kawalerię w sile 20 tysięcy jeźdźców. Siły były wyrównane, więc bitwa była niezwykle zacięta. Gdy Turcy otrzymali posiłki (kolejne 20 tysięcy jeźdźców), wydawało się, że jej losy są przesądzone, ale wtedy nadciągnął generał Cheng Zhijie na czele oddziału kawalerii, wykonując uderzenie, którego Turcy nie wytrzymali, rzucając się do ucieczki. Jeńcom (w liczbie 1,5 tysiąca) po bitwie ścięto głowy.
To był jednak dopiero wstęp do tego, co miało się stać w roku 657, kiedy to Chińczycy przeprowadzili operację, której efektem było całkowite zniszczenie Zachodniego Kaganatu Turków. Na jej dowódcę wyznaczony został wspomniany już generał Su Dingfang, który zastąpił generała Cheng Zhijie.
Natarcie prowadzono na dwóch kierunkach. Generał Su Dingfang dowodził bezpośrednio kolumną północną, która ruszyła przez Ałtaj. Jako pierwsze pobite zostały wojska plemienia Chumukun. Jego wódz Lantulu (懶獨祿) zmuszony został do poddania się. Nad górnym Irtyszem Su Dingfang natknął się następnie na siły główne armii Aszyny Helu. Miały one liczyć 100 tysięcy żołnierzy i mieć dziesięciokrotną przewagę nad wojskiem Su Dingfanga. Turcy je okrążyli, ale nie potrafili przebić się przez formacje uzbrojonej w długie włócznie piechoty. Gdy do kontrataku ruszyła chińska kawaleria, Turcy zostali zupełnie rozbici. Około 30.000 żołnierzy tureckich miało dostać się do niewoli. Aszyna Helu z resztą wojsk uciekł na południowy zachód. Plemiona Dulu po tej klęsce poddały się Chińczykom, a raczej występującym w ich imieniu przedstawicielom rodu Aszyna.
Su Dingfang połączył się w międzyczasie z kolumną południową, która nacierała z podstaw wyjściowych w Tingzhou równolegle do północnych stoków gór Tienszan. Pomimo śnieżycy postanowił kontynuować pościg, czym zaskoczył Aszynę Helu, który próbował przegrupować swoje wojska. W bitwie koło góry Jīnyá (金牙山), na zachód od współczesnego miasta Tokmok, w północnym Kirgistanie, zaskoczeni Turcy zostali po raz kolejny pobici. Dziesiątki tysięcy żołnierzy Aszyny Helu miały tu dostać się do niewoli.
Helu z resztą swych ludzi kontynuował ucieczkę, Su Dingfang nie przestawał ich ścigać i po raz kolejny dopadł ich nad rzeką Czu. Generał „przyjął kapitulację ponad 400.000 ludzi i zwierząt”, po czym nakazał różnym plemionom Zachodnich Turków powrócić do ich pierwotnych miejsc zamieszkania. Aszyna Helu uciekł wraz ze swoim synem Aszyną Xiyunem i grupą najbliższych współpracowników do miasta Czacz (dziś: Taszkient), jednak wkrótce został wydany przez władcę Czacz Jixiana Tarchana Chińczykom. Zmarł w niewoli w roku 659.
Kaganat Zachodnich Turków przestał istnieć. Dulu i Nushibi przekształcone zostały w dwa chińskie protektoraty – Kunling (na wschodzie) i Mengchi (na zachodzie), rządzone przez przedstawicieli rodu Aszyna, którzy w ostatniej kampanii walczyli po stronie Chin. Na czele Dulu postawiony został Aszyna Mishe, a na czele Nushibi Aszyna Buzhen. Ci najpierw wyeliminowali Aszynę Zhenzhu Jabgu, który w 659 roku został pokonany i zabity.
W 662 roku cesarz Tang Gaozong wysłał generała Su Haizhenga (蘇海政), aby poskromił Kuczę i rozkazał Buzhenowi i Mishe, aby wzięli udział w wojnie. Buzhen, który w dalszym ciągu rywalizował z Mishe, oskarżył go (fałszywie), że przygotowuje się do buntu i że zamierza zaatakować armię Tangów. Generał Su Haizheng zorganizował zasadzką na Mishe, zabijając go i jego najważniejszych współpracowników. Wodzowie Shunishi Chupan (鼠尼施處半啜) i Basaigan Tong Ishbara (拔塞幹暾沙鉢俟斤) wypowiedzieli wówczas posłuszeństwo chińskiemu cesarzowi i poddali się Imperium Tybetańskiemu.
Po śmierci Aszyny Mishe władzę nad plemionami Dulu, a raczej tymi z nich, które nie poddały się Tybetańczykom, objął jego syn Aszyna Yuanqing (阿史那元庆). Tymczasem Aszyna Duzhi (阿史那都支), który w 671 roku został mianowany przez cesarza Tang Gaozonga dowódcą obszaru Fuyan (匐延), zamieszkałego głównie przez plemię Chumukun, w 676 roku ogłosił się „Kaganem Dziesięciu Plemion”, zawarł sojusz z Tybetańczykami i najechał dorzecze rzeki Tarym.
Już wcześniej, mianowicie po śmierci Aszyny Buzhena w roku 667, plemiona Nushibi dostały się pod władzę Imperium Tybetańskiego, tak że jego syn Aszyna Huseluo (阿史那斛瑟罗), który miał objąć nad nimi władzę w imieniu cesarza Chin, nie mógł rządzić ziemiami i plemionami, które miały mu podlegać.
Tymczasem chiński generał Pei Xingjian (裴行儉), rozprawiwszy się z Aszyną Duzhi, który – o czym była przed momentem mowa – stanął na czele buntu i zaatakował dorzecze rzeki Tarym, w roku 677 podjął wyprawę na zachód. Jego zadaniem było nie tylko przywrócenie chińskiego panowania nad Zachodnimi Turkami, ale także zajęcie się sprawami Persji. O ile to drugie nie zostało ostatecznie zrealizowane, to podległość plemion zachodniotureckich została przywrócona. W roku 679 generał Pei Xingjian stłumił kolejny bunt Zachodnich Turków.
W roku 685 Aszyna Huseluo wreszcie stanął na czele protektoratu Mengchi, obejmując władzę nad plemionami Nushibi, tocząc równocześnie walki z Tybetańczykami. W roku 690 zmuszony był jednak wycofać się ze swoim wojskiem w głąb Chin.
Także ziemie pozostające we władaniu Aszyny Yuanqinga (plemiona Dulu) najechały wojska Imperium Tybetańskiego, a on sam został schwytany i był przetrzymywany jako zakładnik od 686 do 689 roku. Plemiona Dulu dostały się pod panowanie Imperium Tybetańskiego. Aszyna Yuanqing po zwolnieniu przez Tybetańczyków udał się do Chin, ale tam został fałszywie oskarżony i stracony w 692 roku.
Syn straconego przez Chińczyków Aszyny Yuanqinga, Aszyna Tuizi (阿史那俀子), po egzekucji ojca uciekł do Tybetu. W 693 roku utworzony został pod protektoratem Imperium Tybetańskiego Kaganat On Ok, na którego czele postawiony został Aszyna Tuizi z królewskim tytułem Tong Jabgu Kagan. Wkrótce dołączyli do niego jego wujkowie Aszyna Babu (阿史那拔布) i Aszyna Poluo (阿史那仆罗). W 694 roku połączone siły kagana i tybetańskiego generała Gar Tsenyena Gungtona (勃論贊刃) poniosły klęskę w btwie w pobliżu jeziora Kuku-nor, gdzie starły się z armią chińską, którą dowodził Wang Xiaojie (王孝傑).
W 700 roku Aszyna Huseluo został ponownie wysłany przez Chińczyków w celu przejęcia protektoratu Mengchi, ale w międzyczasie plemiona Nushibi podporządkowały się wodzowi Turgeszów.
***
W 699 roku Uçele Han, znany ze źródeł chińskich jako Wu zhì (烏質), który stał na czele Turgeszów, jednego z plemion Dulu, mającego swe koczowiska niedaleko Jeziora Issyk-kul (w dzisiejszym Kirgistanie), ogłosił się przywódcą Turków z tytułem Baka Tarkan. Uçele Han podporządkował sobie wszystkie plemiona On Ok i utworzył armię, na czele której stało 20 dowódców, z których każdy miał pod sobą 7 tysięcy żołnierzy. Dysponując tak potężnymi siłami przystąpił do poszerzania granic swojego kraju. Jego politykę kontynuował jego syn Suoge, który objął władzę w roku 706.
Jednakże w roku 711 stojący na czele armii Drugiego Kaganatu Turków Tonyukuk, przy którym byli Kul Tigin (闕特勤) i Aszyna Mòjílián (阿史那默棘連), synowie İlteriş Kağana (założyciela Drugiego Kaganatu Turków), w bitwie nad rzeką Bolçu zadał druzgocącą klęskę Turgeszom, którzy w wyniku tego zmuszeni byli podporządkować się Kapgan Kaganowi (Suoge oraz jego brat Zhenu zostali straceni). W roku 713 wojska Drugiego Kaganatu Turków wyprawiły się przeciw grupie zbuntowanych plemion, wśród których byli Basmilowie i Karlucy. O tych ostatnich w inskrypcji orchońskiej napisano, iż „stali się zamożni i niezależni i stali się wobec nas wrogo nastawieni”. I ta wojna zakończyła się zwycięstwem Drugiego Kaganatu Turków.
W 716 roku w trakcie wyprawy przeciw Bayırkular poniósł śmierć Kapgan Kagan, po czym Kul Tigin dokonał przewrotu, zabijając jego synów i zapewniając władzę swojemu starszemu bratu, który przyjął imię Bilge Kagan (Kapgan Kagan był ich stryjem). Powstałe zamieszanie wykorzystał Sulu Çor, który stanął na czele Turgeszów, którzy to pod jego przywództwem wybili się na niepodległość. „Znaczna część” plemion On Ok wypowiedziała posłuszeństwo Bilge Kaganowi i podporządkowała się Turgeszom, którzy zmuszeni byli jeszcze stoczyć wojnę z Chinami, które próbowały narzucić im swoje zwierzchnictwo.
W kolejnych latach Turgesze toczyli liczne wojny z Arabami. W 724 roku Arabowie zostali wyparci z Azji Środkowej, przy czym Turgesze zdobyli także Bucharę z całą jej okolicą. Musieli jednak opuścić ten region w 732 roku. Zimą 737 roku Sulu Çor zdobył Dżozdżan (dziś: północny Afganistan), ale ostatecznie został pokonany przez gubernatora Umajjadów Asada w bitwie pod Charystanem. Po tej klęsce Sulu Çor został zamordowany przez swojego krewnego Küli Čura. Kaganat Turgeszów pogrążył się w wojnie domowej, toczonej między frakcjami Czarnych (Kara) i Żółtych (Sary). Ostatecznie Küli Čur z Żółtych Turgeszów pokonał swojego rywala Tumoçe z Czarnych Turgeszów. W 740 roku Küli Čur uznał zwierzchnictwo dynastii Tang. W źródłach chińskich znajdujemy informację, iż Aszyna Xin miał w latach 740–742 pełnić funkcję protektora Mengchi, który to urząd został w ten sposób na krótko przywrócony. W 742 roku Küli Čur zbuntował się, zabijając marionetkowego władcę przysłanego przez Chińczyków. Został jednak przez nich schwytany i stracony w 744 roku. Kaganat Turgeszów wyraźnie tracił na znaczeniu.
W lipcu 751 roku nad rzeką Talas starły się wojska chińskie z armią arabskich Abbasydów. Bitwa zakończyła się klęską Chińczyków, przy czym istotną rolę odegrali tu podlegający Ujgorom Karlucy, których wojska wzięły udział w bitwie po stronie Arabów. Bitwa ta uważana jest za punkt zwrotny w dziejach Azji Środkowej, jako że jej skutkiem było złamanie potęgi Chin. Wzrosło natomiast niepomiernie znaczenie Ujgurów, a także występujących w charakterze ich wasali Karluków. Kaganat Turgeszów od 752 roku podlegał Ujgurom, ale ostatni jego władca, Ata Boyla (756 – 766), w roku 759 uznał się wasalem cesarza Chin.
W 766 roku ogromną część terytorium podlegającego dotąd Kaganatowi Turgeszów, w tym w szczególności ziemie leżące między górami Tienszan a jeziorem Bałchasz, a także spory fragment dzisiejszego Kirgistanu, opanowali Karlucy, którzy zerwali w tym okresie zależność od Ujgurów. Kaganat Turgeszów przestał istnieć. Część dotychczasowych poddanych kagana Turgeszów, zamieszkujących zdobyte przez nich tereny, uznała nad sobą ich władzę. Inni przenieśli się do nowych siedzib, jak to uczynili Kalaç, którzy udali się na południe od Amu-darii, do Afganistanu, osiedlając się w rejonie Ghazni. Odłam plemienia Kalaç w epoce Seldżuków ruszył na zachód, osiedlając się w należącym obecnie do Iranu Południowym Azerbejdżanie. Wielu Turgeszów zbiegło też na teren Chin, w szczególności do Yanqi.
***
A jak się to wszystko ma do Oguzów? Etymologia nazwy „Oguz” jest niejasna i była przedmiotem wielu dyskusji natury historycznej i filologicznej. Większość badaczy wywodzi ją od słowa „ok”, które oznacza „strzałę”. Z kolei „uz” to przyrostek oznaczający liczbę mnogą. Tak więc słowo „Oguz” znaczyłoby: „strzały”, „wiele strzał”. „Ok” w języku tureckim oznacza również „plemię”. Mielibyśmy tu liczbę mnogą: „plemiona”. Nazwa „Oguz” najczęściej występuje w formie poprzedzonej liczebnikiem, oznaczającym liczbę plemion w konfederacji. Tak więc mamy Üç Oğuz (Trzy Oguzy), Altı Oğuz (Sześć Oguzów), Tokuz Oguz (Dziewięć Oguzów)…
Za najstarszy zabytek, gdzie pojawia się nazwa „Oguz”, uchodzi inskrypcja znad rzeki Barłyk, z terenu dzisiejszej Tuwy, a konkretnie z zachodniej jej części. Zdaniem badaczy pochodzi ona z pierwszej połowy VII wieku aczkolwiek kwestia ta nie rysuje się jasno. Napis ów głosi: „Czciłem moją pierwszą cnotę. […] Öz Yiğen Alp Turan, opuściłem plemiona Altı Oğuz w wieku trzynastu lat, moje księstwo, zostawiłem cię”. Najwyraźniej napis ten jest nagrobkiem władcy Altı Oğuz. Inskrypcja wskazuje, że Öz Yiğen Alp Turan Bey, który był przywódcą Altı Oguz, zmarł, mając zaledwie 13 lat.
Czy w dolinie rzeki Barłyk rezydowali przywódcy Altı Oguz? A może Altı Oguz znaleźli się tam przejściowo? Na przykład w ramach jakiejś ekspedycji, która jedynie przemieszczała się przez te tereny bądź je atakowała? Niektórzy badacze wskazują na wspólne znaki występujące w tejże inskrypcji oraz w trzech innych, również znalezionych w dolinie rzeki Barłyk. To by miało wskazywać, że wspomniani w nich Koni Tiriğ, Külüğ Çur, którego ojcem miał być Bayna Sangun, a także jeszcze jeden, nieznany z imienia przywódca plemienny, stali na czele Altı Oguz.
Inskrypcje z VIII wieku oraz późniejsze wskazują, że na terenie dzisiejszej Tuwy siedziby miały ludy Czik i Az. Ci pierwsi zamieszkiwali zachodnią i środkową Tuwę, a ci drudzy – zachodnie krańce Tuwy oraz południowo wschodnią część Republiki Ałtaju. Przeciw Czikom i Azom wyprawił się w 709 roku Bilge Kagan, władca Drugiego Kaganatu Turków. Z Azami walczyli też Kök Turcy zimą 710/11, gdy toczyli kolejną wojnę przeciw Kirgizom. Z kolei w 750 roku, o czym będzie mowa w jednym z kolejnych artykułów, przeciw Czikom wyprawił się kagan Ujgurów Bayan Çor. Dwa lata później miała miejsce kolejna wyprawa Ujgurów przeciw Czikom, przy czym tym razem Azowie wystąpili w roli sprzymierzeńców Ujgurów.
Jeśli istotnie Altı Oguz nie znaleźli się na terenie dzisiejszej zachodniej Tuwy przelotnie, ale mieli tam swe siedziby, moglibyśmy powiązać ich ze wspomnianym ludem Az, który to zresztą, jak wynika z szeregu odczytanych inskrypcji, również dzielił się na sześć plemion / grup. Być może w którymś momencie zaczęto używać innej nazwy, zresztą dość podobnej? Może doszło do przewrotu lub jakiegoś innego zawirowania? Plemiona Zhíshědi (执舍地) i Póbí (婆鼻), które stały murem za Aszyną Helu, mogły być jednymi z sześciu plemion konfederacji Az / Altı Oguz.
Oczywiście, to przy założeniu, że istotnie inskrypcje znad rzeki Barłyk, przypisywane Altı Oguz, pochodzą z pierwszej połowy VII wieku, co wcale nie jest takie pewne. Mogą też mieć rację ci, którzy uważają, że terytorium Azów zasadniczo obejmowało południowo wschodnią część Republiki Ałtaju, a na terenie Tuwy ograniczało się jedynie do Kara Chol, podczas gdy siedziby Czików zamykały się między górnym biegiem rzeki Abakan a Chiemczikiem i zakolem Jeniseju. Czy więc nie jest słusznie przypisanie Altı Oguz całego obszaru leżącego na południe od Chiemczika i zakola Jeniseju?.
Wydaje się, że właśnie tam znajdowało się centrum efemerycznego państwa Chebi Kagana, czyli Aszyny Hubo. A może lud, na czele którego stał Aszyna Hubo, to właśnie Altı Oguz? Ale jeśli nawet obszar ten powiążemy z ludem, na którego czele stał Aszyna Hubo, co zresztą wydaje się bardzo prawdopodobne, to wcale nie musi to oznaczać, że jemu winniśmy przypisać inskrypcje znad rzeki Barłyk, jako że dolina Barłyku znajduje się na jego obrzeżach, nie mówiąc już o tym, że inskrypcje te mogą pochodzić z okresu sprzed zajęcia terenów na południe od Zachodniego Sajanu przez lud, na którego czele stał Aszyna Hubo.
Nazwa Altı Oguz występuje w źródłach tylko raz i trudno wyprowadzać stąd jakieś daleko idące wnioski, zwłaszcza że datowanie inskrypcji, które są z nimi wiązane, wciąż pozostaje przedmiotem sporów. Natomiast w inskrypcjach tureckich i ujgurskich z VIII wieku pojawiają nam się Tokuz Oguz, którzy ewidentnie mieli swe siedziby na terenie dzisiejszej Mongolii (czy coś ich łączyło z Altı Oguz?), a także Üç Oğuz. Tym jednak zajmiemy się w kolejnym artykule.
Tymczasem przenieśmy się na południe, do czasów nieco późniejszych. Oto bowiem arabski historyk Ibn al-Asir zanotował, iż Turcy, którzy wspierali w Chorasanie powstanie proroka Mukanny przeciwko kalifowi Al-Mahdiemu (panował w latach 775 – 785), należeli do szczepu Oguzów. Niewiele wcześniej mieli oni przybyć do Transoksanii. Wschodnim dorzeczem Syr-darii rządzili wówczas Turcy Karlucy, a na zachodzie panowali odtąd Oguzowie. Ta część Transoksanii w kolejnych wiekach stała się znana jako „Step Oguzów”. Dodajmy, że zarówno Oguzowie, jak i Karlucy określani byli mianem Turkmenów, co odnotował w dziele Diwan lugat at-Turk Mahmud al-Kaszgari: „Karlucy to odłam koczowniczych Turków. Są odrębni względem Oguzów, ale są Turkmenami jak Oguzy”.
Oguzowie zorganizowani byli w dwa bloki: Üç Ok (Trzy Strzały) i Boz Ok (Szare Strzały). Istnieją dwie listy plemion oguzyjskich. Pierwsza z nich zawarta jest we wspomnianym przed momentem, a pochodzącym z trzeciej kwarty XI wieku dziele Diwan lugat at-Turk, druga – w Dżami at-Tawarich – dziele Rashida ad-Dina z pierwszej kwarty XIV wieku. Kaszgari podaje nazwy tylko 22 plemion, natomiast w drugiej ze wspomnianych prac mamy wymienione 24 nazwy plemion. Do plemion bloku Boz Ok należały: Kayı, Boyat, Alka-evli (Alka Bölük), Kara-evli (Kar-bölük), Yazır, Döğer, Dodurga, Yaparlı (nie wymienione w Diwan lugat at-Turk), Afşar, Kızır (nie wymienione w Diwan lugat at-Turk), Beğdili, Karkın (nie wymienione w Diwan lugat at-Turk; zamiast niego wymieniano tam Çaruklu). Do plemion Üç Ok należały z kolei: Bayındır, Peçene, Çavuldur, Çepni, Salur, Eymür, Alayuntlu, Yüreğir, İğdir, Büğdüz, Yıva (Iva), Kınık.
Taka dualistyczna struktura (w tym przypadku dwa bloki po dwanaście plemion), na co zwracają uwagę badacze tureccy, występowała dość często wśród ludów tureckich. W tym przypadku znajduje ona ciekawe, a przy tym istotne dla nas wyjaśnienie w eposie Oğuz Kağan. Przypomnijmy, że legendarny Oğuz Kağan miał mieć w sumie sześciu synów ze swoimi dwoma żonami (z każdą po trzech). Trzej starsi synowie (Gün Han, Ay Han i Yıldız Han) mieli znaleźć i przynieść szarą strzałę, którą widział on we śnie. Młodsi synowie to Gök Han, Dağ Han i Deniz Han. Pomiędzy synów ojciec podzielić miał swój lud. W eposie Oğuz Kağan czytamy:
Potem Oğuz Kağan zwołał wielki wiec. Wezwał swoją świtę i swój lud. Przyszli i naradzali się. Obóz Oğuz Kağan … po jego prawej stronie wzniesiono czterdzieści sążni słupów; na wierzchu położył złotego kurczaka; przywiązał pod nim białą owcę. Po lewej stronie miał wzniesionych czterdzieści sążni. Na wierzchu położył srebrnego kurczaka; przywiązał czarną owcę do dołu. Boz Ok (Szare Strzały) siedzieli po jego prawej stronie; Po lewej stronie siedziały Trzy Strzały. Następnie Oguz Kağan rozdzielił swoją ojczyznę pomiędzy swoich synów…
Turecki historyk Sencer Divitçioğlu, poddawszy analizie ową legendę, doszedł do wniosku, że Szare Strzały (Boz Ok), na czele których stali starsi z braci, obejmowały tych Turków, którzy przebywali na tych ziemiach już wcześniej, podczas gdy Trzy Strzały (Üç Ok) „są młode, a zatem nowe, ponieważ pochodzą z daleka”. Tak więc w Boz Ok skupiono pozostałości tego, co ostało się z On Ok, a w szczególności z Nushibi, podczas gdy Üç Ok to grupa plemion przybyłych tu w drugiej połowie VIII wieku. Ale skąd właściwie one przybyły? O tym w kolejnym odcinku…
Wojciech Kempa
Wspieraj niezależne wydawnictwo:
Podoba Ci się to co robimy? Wesprzyj projekt Magna Polonia!
